Henryk Sienkiewicz, "Ogniem i mieczem"
Pierwsza część "Trylogii" miała liczyć 60 odcinków, skończyło się na 206. Powieść czytano wszędzie: na dworach szlacheckich, w warsztatach rzemieślniczych, kantorach, biurach i na poczcie.
Do redakcji "Słowa"– gdzie drukowano "Ogniem i mieczem" od 2 maja 1883 r. do 1 marca 1884 r. – przychodziły listy błagalne, by autor nie uśmiercał żadnego z bohaterów. Kiedy jednak Longinus Podbipięta zginął z rąk tatarskich pod Zbarażem, w kraju zapanowała żałoba, dawano na mszę za jego duszę. Żaden odcinek nie przeszedł bez echa. Stanisław Tarnowski, współczesny Sienkiewiczowi historyk literatury, wspominał, że każda rozmowa zaczynała się i kończyła dyskusją na temat powieści, a postaci traktowano jak żywych ludzi.
Czytelnicy z zapartym tchem śledzili losy miłości młodego oficera Jana Skrzetuskiego i pięknej Heleny Kurcewiczówny, rozgrywające się na tle walk polsko-kozackich w czasie powstania Chmielnickiego. Początkowo wątek romansu dwojga bohaterów i próbującego udaremnić ich uczucie pułkownika kozackiego Bohuna miał stanowić główną oś "Ogniem i mieczem". Szybko jednak to epizodyczne bitwy, romantyka stepowego, kresowego życia, rycerskość i patriotyzm zawładnęły powieścią. Zaczyna się od – z pozoru szlachetnego – incydentu: zimą 1647 r. namiestnik chorągwi księcia Wiśniowieckiego (Skrzetuski) ratuje z opresji samotnego jeźdźca (Chmielnicki). Jak się niebawem okazuje, był to zdrajca narodu planujący powstanie zbrojne. Wystarczyła iskra, by zapłonął ogień walk, z którego ostatecznie Rzeczpospolita wyszła zwycięsko – powieść zamyka opis bitwy pod Beresteczkiem w 1651 r.
Niewiele osób zdaje sobie sprawę, że zakończenie książki w drugim wydaniu zostało zmodyfikowane. Szaleńcze tempo tworzenia zmusiło Sienkiewicza do odnotowania w telegraficznym skrócie faktu małżeństwa Skrzetuskiego i Heleny oraz starcia wojsk polskich z siłami tatarsko-kozackimi. Recenzenci z Wojciechem Dzieduszyckim na czele ubolewali nad takim rozwiązaniem, więc pisarz wprowadził kilka scen: powitanie rycerza z kniaziówną, przybycie do Toporowa zbaraskich bohaterów, a przede wszystkim relację z trzydniowej bitwy. Znalazł się także głos odmienny, radzący wersję pierwotną skrócić – to opinia Józefa Ignacego Kraszewskiego.
Wydawało się, że autor "Starej baśni" wyczerpał już gatunek powieści historycznej, opiewającej dzieje Polski. Poza tym Aleksander Dumas przesunął go do literatury popularnej, uprawianej przez pisarzy drugorzędnych. Sienkiewicz, świadomie lub nie, przystał na taką kolej rzeczy. I umiejętnie to wykorzystał. Akcja "Ogniem i mieczem" toczy się jak w powieści awanturniczo-przygodowej: o ukochaną konkurują dwaj kawalerowie, mamy porwania, ucieczki, pościgi. Bohaterowie ukazani są na wzór mitycznych herosów (waleczni, silni) lub średniowiecznych rycerzy (odważni, dumni, honorowi), a kontrast dla ich prawych poczynań stanowią działania wrogiego obozu. Czterech muszkieterów: przystojny Skrzetuski, mały ciałem, wielki sercem Wołodyjowski, wysoki Podbipięta i tęgi Zagłoba tworzą zgraną drużynę, są gotowi oddać życie za siebie nawzajem i za ojczyznę.
Wątki przygodowe powieści kształtuje w dużej mierze Zagłoba – postać barwna, tryskająca humorem, skupiająca w sobie najgorsze cechy XVII-wiecznej szlachty (pijaństwo, gadulstwo), według Bolesława Prusa wcielenie szekspirowskiego Falstaffa i homerowego Ulissesa (Odyseusza). Z kreacji drugoplanowej przekształca się w bohatera pierwszoplanowego, któremu Sienkiewicz poświęcił najwięcej uwagi w "Trylogii". I pomyśleć, że pisarz wprowadził go do "Ogniem i mieczem" po to tylko, "by całość obrazu nie była zbyt posępna"– jak przyznał w wywiadzie z 1913 r. (cyt. za: 100lattemu.pl).
W fabułę wpleciono również elementy baśniowe: wiedźma Horpyna ukrywająca porwaną Helenę w tajemniczym miejscu, Podbipięta urastający do baśniowego wielkoluda, wreszcie klasyczny motyw zwycięstwa dobra nad złem. Jednak to historia jest motorem napędzającym akcję. Sienkiewicz znakomicie namalował obraz działań militarnych podczas pierwszego etapu powstania kozackiego. Koncentrował się na wielkich wydarzeniach, te niekorzystne dla Polaków zazwyczaj pomijał, za to wyolbrzymiał mniej znaczące zasługi.
Współcześni pisarzowi znawcy literatury (Prus, Kaczkowski, Jeż, Świętochowski) wytykali mu zafałszowywanie faktów, brak zarysu dziejowego i zjawisk społecznych, nadmierne idealizowanie autentycznych postaci (szczególnie księcia Jeremiego Wiśniowieckiego). Zarzuty te powtarzali i późniejsi historycy w międzywojniu i latach obowiązywania marksizmu. Inni wytyczali nowe szlaki interpretacyjne: Juliusz Kleiner i Zygmunt Szweykowski mówili o baśniowości, Kazimierz Wyka o westernie, Julian Krzyżanowski o powieści ludowej. Autor "Lalki", którego stosunek do twórczości Sienkiewicza z czasem się ocieplił, pisał:
"(…) jedni w powieści Sienkiewicza widzą skończone arcydzieło, którym zachwycać się będą najpóźniejsze wieki (…) drudzy twierdzą, że powieść ta ma wartość modnej tkaniny, lecz jutro ustąpi innym artykułom sezonowym".
Bez względu na opinie krytyczne, "Ogniem i mieczem" osiągnęło taką popularność wśród czytelników, że Sienkiewicz nie miał wyjścia – musiał napisać ciąg dalszy.
- Marcin Kosman, "Ogniem i mieczem. Prawda i legenda", Poznań 1999
- Janina Pelczer, "Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza", Poznań 1999
- "Trylogia Henryka Sienkiewicza. Studia. Szkice. Polemiki", oprac. T. Jodełka, Warszawa 1962
- Tadeusz Żabski, "Sienkiewicz", Wrocław 1998
