Rękopis "Bogurodzicy" w Pałacu Rzeczypospolitej
Rękopis "Bogurodzicy" z połowy XV wieku – jeden z trzech najstarszych zapisów tej pieśni – będzie można oglądać 19 listopada 2016 roku w warszawskim Pałacu Rzeczypospolitej podczas pokazu z serii "Pierwsze/Najstarsze" organizowanego przez Bibliotekę Narodową.
"Bogurodzica" tradycyjnie uważana jest za pierwszy polski hymn narodowy, otwiera jednocześnie historię polskiej literatury. To najstarszy zachowany w całości spójny tekst w języku polskim.
"Bogurodzica" określana była przez Jana Długosza mianem carmen patrium (pieśń ojczysta). Śpiewana w ważnych dla wspólnoty narodowej momentach – przed najważniejszymi bitwami, w trakcie obrzędów koronacyjnych czy podczas podniosłych uroczystości kościelnych, pełniła przez wieki funkcję hymnu narodowego. W takiej postaci wprowadzona została także do kultury popularnej – najpierw przez Henryka Sienkiewicza w "Krzyżakach", gdzie rycerstwo polskie śpiewa ją przed bitwą pod Grunwaldem, a następnie w ekranizacji powieści w reżyserii Aleksandra Forda.
Nie mamy jednak pewności czy rzeczywiście w 1410 roku polscy, litewscy i ruscy żołnierze zaintonowali wersy "Bogurodzica, dziewica, Bogiem sławiena Maryja"– badacze bowiem nie do końca ufają takiej interpretacji przekazu Długosza. Niewątpliwie polskie wojska śpiewały "Bogurodzicę" przed niektórymi innymi ważnymi bitwami w ciągu XV wieku. Prawdopodobnie rodowód tej pieśni nie jest jednak militarny. Uczeni przekonują, że powstanie "Bogurodzicy" związane jest z tak zwanym tropowaniem. Starożytny i rozwijany w średniowieczu gatunek tropu polegał na poszerzaniu tekstowymi i muzycznymi wstawkami krótkich fraz, jak na przykład w tym wypadku intonowanego w liturgii "Kyrie eleison".
Pierwotna, tak zwana archaiczna część pieśni, to dwie pierwsze strofy, których autorstwo w średniowieczu przypisywane było świętemu Wojciechowi. Współczesne badania wskazują jednak, że pochodzą one raczej z XIII wieku, a kolejne zwrotki są jeszcze późniejsze.
"Bogurodzica" zachowała się w wielu wersjach, zwanych redakcjami. Dwie najstarsze z nich – przechowywane dziś w Krakowie – pochodzą z samego początku XV wieku i zawierają kolejno 2 i 13 zwrotek. Tak zwany przekaz warszawski, którego rękopis z drugiej połowy XV stulecia znajduje się obecnie w zbiorach Biblioteki Narodowej, liczy już 19 strof. To właśnie ten rękopis pokazywany będzie na wystawie w Pałacu Rzeczpospolitej. Znajduje się on w kodeksie "Miscellanea theologica" zawierającym także inne modlitwy i traktaty teologiczne. Zastosowane tam formy językowe wskazują, że ta właśnie wersja tekstu mogła inspirować Sienkiewicza piszącego "Krzyżaków". Na wystawie pokazane zostaną także trzy inne najciekawsze wersje pieśni ze zbiorów Biblioteki Narodowej: rękopis cyrylicą ze "Statutu Litewskiego pierwszego", pierwsze wydanie "Bogurodzicy" drukiem oraz "Statuta y przywileje koronne" Jana Herbuta, w którym "Bogurodzica" została zatytułowana jako pieśń ułożona przez świętego Wojciecha.
Jednodniowemu pokazowi rękopisu, który odbędzie się w sobotę 19 listopada 2016 roku, towarzyszyć będą dwa wykłady i krótki koncert. O godzinie 15.00 prof. Paweł Stępień opowie "O przeniknionych i nieprzeniknionych sekretach 'Bogurodzicy' – pieśni zagadce", a o godz. 16.30 dr Paweł Gancarczyk przypomni spory, jakie się toczyły wokół melodii "Bogurodzicy". O godz. 17.00 tę pieśń, a także inne utwory średniowieczne wykona zespół Il Canto.
"Pierwsze/Najstarsze" to cykl pokazów z okazji 1050. rocznicy chrztu Polski. Co miesiąc Biblioteka Narodowa prezentuje w Pałacu Rzeczypospolitej pierwsze teksty i najstarsze zabytki kultury i historii, dokumentujące początki państwa polskiego. Podczas kolejnego pokazu – 17 grudnia 2016 roku – oglądać będzie można "Kronikę" Galla Anonima.
"Bogurodzica"– treść pieśni
Dwie najstarsze strofy "Bogurodzicy" można uznać za wzór doskonałej, średniowiecznej modlitwy i swojego rodzaju kompendium ówczesnej duchowości. Odzwierciedlają one przyjęte w średniowieczu założenie, że człowiek powinien kierować się w swoich działaniach perspektywą bliskiego zbawienia, a w modlitwach prosić o szczęśliwe życie doczesne oraz zbawienie i raj po śmierci.
"Bogarodzica dziewica, Bogiem sławiona Maryja,
U twego syna Gospodzina matko zwolona, Maryja!
Zyszczy nam, spuści nam.
Kyrieleison.Twego dziela Krz[c]iciela, zbożnica,
Usłysz głosy, napełni myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy:
Daj na świecie zbożny pobytk,
Po żywocie rajski przebytk.
Kyrieleison."
Druga część "Bogurodzicy" składa się z czterech strof. Trzy pierwsze to parafraza łacińskiej pieśni "Triumphat Dei filius" (Triumfuje Syn Boży). Nawiązują one do historii ofiary oraz zmartwychwstania Chrystusa. To właśnie cierpienie Chrystusa oraz jego zmartwychwstanie są treścią samej wiary. Czwarta zwrotka opisuje zbawienie z perspektywy wiernych, którzy uważają się za potomków Adama, pierwszego z ludzi.
"Nas dla wstał z martwych syn boży.
Wierzże w to, człowi[e]cze zbożny,
Iż przez trud Bog swoj lud
Odjął diable stroże.Przydał nam zdrowia wiecznego,
Starostę skował pkielnego,
Śmierć podjął, wspomionął
Człowieka pirzwego.Jenże trudy cirzpiał przezmierne,
Jeszcze był nieprzyśpiał zawierne,
Aliż sam Bog zmartwychwstał.Adamie, ty boży kmieciu,
Ty siedzisz u Boga [w wiecu],
Donieś nas, swych dzieci,
Gdzież k[r]olują anjeli."
Tekst – pierwsze 6 z 19 strof tak zwanej redakcji warszawskiej ze zbiorów Biblioteki Narodowej, w kodeksie "Miscellanea theologica". Sygnatura BN 3016 II.
Źródło: Biblioteka Narodowa; opracował: jrk
