Stanisława Przybyszewska
Najwybitniejsza polska pisarka mieszkająca w dwudziestoleciu międzywojennym w Gdańsku, córka Stanisława Przybyszewskiego i malarki Anieli Pająkówny. Autorka głośnego dramatu "Sprawa Dantona" rozsławionego filmem "Danton" w reżyserii Andrzeja Wajdy z 1982 roku.
Stanisława Przybyszewska, po mężu Panieńska, używająca niekiedy pseudonimu Andrée Lynne, urodziła się 1 października 1901 roku w Myślenicach, zmarła 15 sierpnia 1935 roku w Gdańsku. Stanisława była dzieckiem nieślubnym, co uniemożliwiało jej matce normalne funkcjonowanie na lwowskim rynku sztuki.
"Stosunek Przybyszewskiego do matki swego dziecka był typowy dla postępowania tego człowieka – pisywał do niej błazeńskie listy pełne zapewnień o wielkiej miłości i przywiązaniu, a zarazem naciągał ją na coraz to nowe nigdy niezwracane 'pożyczki'. Tymczasem w ówczesnym przesiąkniętym dulszczyzną lwowskim środowisku sytuacja niezamężnej kobiety z nieślubnym dzieckiem nie była łatwa. Co więcej – pisała po latach Stanisława w obszernym liście do Stanisława Helsztyńskiego […] – 'w Lwowie moralny ostracyzm, kreślony przeciw nielegalnej matce – niszczył zarazem karierę artystki. Utrudniano mamie wystawę obrazów, ponieważ miała córkę – nie nosząc obrączki'."
[Roman Taborski, "Wstęp" w: Stanisława Przybyszewska, "Dramaty", Gdańsk 1975]
Dlatego Aniela z sześcioletnią córką wyjechała z Polski. W 1909 roku osiadła na stałe w Paryżu. Dzięki nauce na francuskiej pensji Stanisława znała biegle francuski, niemiecki i angielski. Po śmierci matki w 1912 roku znalazła się pod opieką ciotki Heleny Barlińskiej. W 1914 roku krewni pomogli jej uzyskać nazwisko ojca.
Pierwsze lata I wojny światowej Przybyszewska spędziła w Wiedniu, w 1917 roku zamieszkała w Krakowie, gdzie w 1920 roku zrobiła maturę w seminarium nauczycielskim. Następnie zamieszkała w Poznaniu, mieście ówczesnego pobytu Stanisława Przybyszewskiego z żoną Jadwigą, primo voto Kasprowiczową. W Poznaniu Przybyszewska pracowała w Dyrekcji Pocztowej, po czym w szkole, studiując zarazem na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Poznańskiego. Nawiązała kontakty artystyczne ze środowiskiem pisma "Zdrój", gdzie debiutowała w 1922 roku jako tłumaczka.
Przeniósłszy się do Warszawy, w 1923 roku wyszła za mąż za związanego ze "Zdrojem" malarza Jana Panieńskiego. Bliskie kontakty łączące ją z działaczami Komunistycznej Partii Polski sprawiły, że oskarżono ją o przynależność do KPP. Została aresztowana.
Po uwolnieniu z więzienia pojechała do Gdańska za mężem, który uczył w Gimnazjum Polskim. Zamieszkała z nim w skrajnie prymitywnych warunkach w służbowym baraku nr 12, skąd się nigdy nie przeprowadziła. Po śmierci męża w 1925 roku pozostała bez środków do życia. Utrzymywała się początkowo z korepetycji językowych, żeby wkrótce całkowicie zdać się na stypendia i zapomogi Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.
Zajmowała się pracą literacką i malarstwem, współpracowała z gdańskim Towarzystwem Przyjaciół Nauki i Sztuki. Żyła w całkowitej abnegacji i izolacji od świata, swoje przemyślenia zawierając w obfitej korespondencji z tych lat. Prowadziła ją z ojcem, jak i czołowymi twórcami i intelektualistami tego czasu, między innymi z Leonem Schillerem, Antonim Słonimskim, Mieczysławem Grydzewskim, Stanisławem Helsztyńskim. Oddana bez reszty pracy literackiej, mimo ciężkich warunków życia była na swój sposób szczęśliwa – rozegzaltowana czytaną i tworzoną przez siebie literaturą.
Artykuły i fragmenty dramatów drukowała w czasopismach: "Zdrój", "Wiadomości Literackie", "Pologne littéraire" i "Pion". Swoje zainteresowania skupiła na problematyce politycznej i społecznej, ukazując w twórczości literackiej procesy historyczne i uzależnione od nich losy ludzi, wybitnych jednostek, tworzących lub współtworzących historię. Od dziecka fascynowała ją Wielka Rewolucja Francuska, a zwłaszcza postać Robespierre'a.
"Uważana powszechnie za genialnie inteligentną, w międzywojennym dwudziestoleciu napisała cykl sztuk o Wielkiej Rewolucji Francuskiej, zwierając w nich wnikliwą analizę mechanizmów rewolucji i pożerania przez nią swoich własnych dzieci."
[Kazimierz Braun, "Teatr polski 1939-1989. Obszary wolności – obszary zniewolenia", Warszawa 1994]
Mechanizmem rewolucji stał się przedmiotem jej wieloletnich studiów i lektur. Źródłem refleksji intelektualnej nad ideowym i praktycznym sensem wszelkich zbrojnych przewrotów. Najpełniej temat ten rozwinęła w utworach dramatycznych.
Przybyszewska napisała w Gdańsku trzy dramaty. W jednoaktówce "Dziewięćdziesiąty trzeci" zawarła tragedię rodzinną spowodowaną wydarzeniami rewolucyjnymi. Pięcioaktową "Sprawę Dantona" (fragmenty 240-stronicowego maszynopisu opublikowała w 1929 roku w "Wiadomościach Literackich") poświęciła analizie walki politycznej o władzę wewnątrz obozu rewolucyjnego.
"ROBESPIERRE Jeśli się cofniemy się o jeden cal, przepadliśmy. (nieco mniej ostro) Rozumiem pana Fouquier. Lecz prawo dobra powszechnego neutralizuje wszelkie paragrafy. Jeśli pan uważa zniszczenie Dantona w tych warunkach za bezprawie – musi pan to bezprawie popełnić.FOUQUIER (wstaje z prawdziwą godnością) Robespierre: jestem sędzią, nie katem na pańskich usługach.ROBESPIERRE (siedzi dalej na stole, lecz tężeje) Nie na moich – lecz na usługach społeczeństwa j e s t pan właśnie katem. (Fouquier cofa się lekko, oszołomiony) Panu wydajemy wrogów Republiki, których trzeba usunąć – nie sądzić."["Sprawa Dantona", Akt IV. Odsłona 4]
Trzeci dramat Stanisławy Przybyszewskiej – "Thermidor"– zachował się w oryginale niemieckim (na język polski przetłumaczył go Stanisław Helsztyński). Autorka zajęła się w nim obrazem załamania władzy dyktatorskiej jako konsekwencji niedostosowania zasad politycznych do przemian społecznych.
"Interesowała ją głównie sprawa mechanizmu polityczno-społecznych przewrotów. Problemowi temu poświęciła większość swoich dramatów, stanowiących ambitną próbę literatury politycznej opartej na rewizji konserwatywnej historiozofii. Formalnie znajdują się one poza wszelką modą i stylem epoki, będąc kontynuacją intelektualnego dramatu romantycznego."
[B.R. (Bogdan Rogatko), "Mały słownik pisarzy polskich" cz. II, Warszawa 1981]
W dorobku ma jeszcze kilkanaście mniej znanych opowiadań i powieści. I tak, dopełnieniem tematycznym "Sprawy Dantona", okazała się jej mikropowieść "Ostatnie noce ventôse'a", częściowo skonstruowana w formie monologu wewnętrznego Robespierre'a. W utworach prozatorskich Przybyszewska uwypukliła na tle wątków melodramatycznych ekonomiczne i socjalne problemy dwudziestego wieku, zwłaszcza poddane subiektywnej ocenie zagadnienia roli pieniądza i sensu pracy najemnej.
Jest autorką powieści. "Twórczość Gerarda Gasztowta" to na przykład trawestacja powieści "Krzyk" pióra jej ojca. Jest to opowieść o malarzu ratującym samobójczynię przed utonięciem, żeby niedługo później dzielić z nią mieszkanie, po czym… uznać ją za balast, którego należy się pozbyć, aby nie ugrząźć w drobnomieszczańskim ciepełku i marazmie. Pisała też mikropowieści (między innymi "Wybraniec losu"), jak również opowiadania, nawiązujące do modernistycznej tradycji prozy psychologicznej.
Prób młodzieńczych ani swoich nowel, opowiadań i powieści Przybyszewska nie oceniała wysoko.
"To nie jest moja specjalność – oświadczyła. – Dramat jest moim królestwem."
Tematykę Wielkiej Rewolucji Francuskiej w dramacie podejmowali w tym czasie Georg Büchner w "Śmierci Dantona" (1835), Romain Rolland w cyklu ośmiu sztuk zatytułowanych "Teatr rewolucji" (1898–1938), a po II wojnie również Peter Weiss – "Męczeństwo i śmierć Jean Paul Marata przedstawione przez zespół aktorski przytułku w Charenton pod kierownictwem pana de Sade" (1964).
Bohaterami dramatu dramatu "Sprawa Dantona" Przybyszewskiej jest poczet znaczących postaci historycznych. Czołowi politycy rewolucji francuskiej, ludzie symbole: Georges Danton – inicjator Trybunału Rewolucyjnego z 1793, stracony w okresie wprowadzania polityki terroru przez jakobinów w 1794 oraz Maximilien de Robespierre, adwokat, przywódca jakobinów, obalony i ścięty w tym samym roku. Przybyszewska w swych poglądach inspirowała się tezami francuskiego historyka Alberta Mathieza, zawartymi w trzytomowej monografii "La Revolution Française". W przeciwieństwie do wcześniejszych opinii Mathiez głosił chwałę Robespierre'a i jego dyktatury, kosztem oceny postaci Dantona. Przybyszewską bardziej od ustaleń historyków zajmowało ukazanie mechanizmu walki o władzę – bezwzględnych praw rewolucji pożerającej własne dzieci.
"W charakterystyce Dantona Przybyszewska wyeksponowała takie cechy, jak niepohamowana ambicja, żądza władzy, pycha, skłonność do demagogii, pogarda dla ludzi. Co więcej, w ślad za Mathiezem (a wbrew twierdzeniu innych historyków) przedstawiła Dantona jako płatnego agenta rządu angielskiego, który to zarzut do dziś nie został udowodniony. Starała się go skompromitować nie tylko jako polityka, ale również jako człowieka prywatnego przez ukazanie odrazy, jaką budził w swej młodziutkiej żonie Louise. W przeciwieństwie do Dantona – Robespierre'a ukazała Przybyszewska jako bezinteresownego idealistę, który wszystko poświęca dla dobra rewolucji. Trzeba zresztą stwierdzić, że nasza autorka otaczała postać Robespierre'a jakimś egzaltowanym, nieomal perwersyjnym uwielbieniem […]. Przybyszewska ukazała Robespierre'a jako bohatera tragicznego, który wbrew swej woli, pod naciskiem determinujących go okoliczności historycznych, musi dążyć do nasilenia terroru, chociaż zdaje sobie doskonale sprawę, że ten terror obróci się w końcu przeciwko samej rewolucji."
[Roman Taborski, "Wstęp" w: Stanisława Przybyszewska, "Dramaty", Gdańsk 1975]
Sztuki Przybyszewskiej rewidowały poglądy na temat rewolucji francuskiej, rehabilitując szczególnie postać Robespierre'a. Za życia pisarki jej twórczość była prawie nieznana. Marzyła o teatrze i doczekała za życia dwóch inscenizacji "Sprawy Dantona", ale żadna nie była sukcesem, mimo że we Lwowie jej sztukę reżyserował Edmund Wierciński (z inicjatywy i przy współpracy Leona Schillera, 1931), a w warszawskim Teatrze PolskimAleksander Zelwerowicz. O tym ostatnim przedstawieniu w październiku 1933 roku pisał Antoni Słonimski, dworując sobie zdrowo z doraźnie politycznego odczytania utworu.
"Że niby Danton to Korfanty, Korfaton i Robespieracki. Że niby trzeba silną ręką, że niby Robespierre lepszy, bo zginął na gilotynie o parę tygodni później. […] W ukazanej nam inscenizacji 'Sprawy Dantona' nie było walki dwu indywidualności. Prosta świnia, sprzedajny Danton, występujący pod pseudonimem C-2, bierze forsę od Pitta, robi brudne geszefty, chleje wino, gwałci własną żonę i zostaje zgilotynowany. To nie 'Sprawa Dantona', ale… sąd doraźny. O Robespierze dowiadujemy się samych rzeczy wysoce pochlebnych. Jako figura sceniczna nie istnieje."
[Antoni Słonimski, "Gwałt na Melpomenie", t. II, Warszawa 1959]
Gwałtowne wydarzenia ostatniej dekady osiemnastego wieku we Francji, w dramaturgicznej interpretacji Stanisławy Przybyszewskiej, po II wojnie wprowadził na sceny reżyser Jerzy Krasowski. "Analiza ta obnaża, anatomicznie, chciałoby się rzec, preparuje nerwy tego zjawiska, daje wizerunek nie tylko tamtej Rewolucji, lecz każdej rewolucji społecznej w ogóle"– uważał odkrywca jej twórczości. Sensacją stała się inscenizacja "Sprawy Dantona" przygotowana przez Andrzeja Wajdę w 1975 roku na otwarcie nowo usytuowanego Teatru Powszechnego w Warszawie. W 1982 roku Wajda wyreżyserował na podstawie tego dramatu film "Danton"– rolę tytułową zagrał Gerard Depardieu, a Robespierre'a – Wojciech Pszoniak.
"Spór Dantona z Robespierre'em to dla autorki nie tylko dramatyczna konfrontacja dwóch postaw ludzkich, lecz – przed wszystkim – historyczna konfrontacja dwóch idei, dwóch odmiennych poglądów na istotę rewolucji. Na przykładzie Wielkiej Rewolucji Francuskiej Przybyszewska wnikliwie rozpatruje dramat każdej wielkiej idei: Robespierre reprezentuje pryncypialność, która w każdej chwili może się przerodzić w niebezpieczny dogmatyzm, niosący samozagładę – mimo czystości pobudek, z jakich się począł; Danton jest zwolennikiem rewolucyjnego kompromisu, który wprawdzie jest bliższy ułomnej naturze ludzkiej, lecz za to kala moralną czystość idei. Wprawdzie sympatie autorki wyraźnie są po stronie Robespierre'a – postaci, która stanowiła przedmiot jej najgłębszej fascynacji – lecz spór, stanowiący generalną oś dramatu, w gruncie rzeczy do końca pozostanie nierozstrzygnięty. Historia – mimo tylu doświadczeń – właściwie nie rozstrzygnęła go do dziś."
[Maciej Karpiński, "Teatr Andrzeja Wajdy", Warszawa 1991]
Przybyszewska była morfinistką, od wczesnej młodości cierpiała na nerwy. Zmarła przedwcześnie, w wieku zaledwie 34 lat, wskutek wyniszczenia organizmu przez skrajną nędzę i narkotyki. Została pochowana na cmentarzu dla gminy bezwyznaniowców, grób jej uległ zniszczeniu podczas działań wojennych w 1945 roku.
"Stanisława Przybyszewska zmarła w roku 1935. Życie jej skończyło się żałośnie i tragicznie. Żałośnie, gdyż nie choroba powaliła twórcę i nie gwałtowny cios przerwał istnienie jednego z najwybitniejszych dramatopisarzy okresy międzywojennego. Osaczona nędzą i samotnością zmarniała Stanisława Przybyszewska i zgasła jak dopalająca się świeca. A stało się to w tym punkcie życia, kiedy pisarz zwykle dochodzi do najlepszego okresu twórczości. […] Tragiczna była śmierć Stanisławy Przybyszewskiej, ponieważ nie zdawano sobie sprawy, kto odszedł w ciszę, jaka wartość uległa zniszczeniu."
[Jerzy Krasowski, "Przybyszewska" w: "Sprawa teatru", Kraków 1977]
Dorobek twórczy Przybyszewskiej znajduje się w depozycie Archiwum PAN w Poznaniu.
"Sztuka Przybyszewskiej jest historiozoficzną hipotezą, propozycją, dyskusją. Zrodziła się, być może, z podobnych obserwacji i niepokojów, jakie przeżywał Witkacy, tworząc swoje rewolucyjne fantasmagorie. '…kapitalizm osiągnął szczyt swego rozwoju – kręci się w miejscu, sam sobie przeszkadza w rosnących komplikacjach rozstroju'. Jak Witkacy, Przybyszewska widzi konieczność rewolucyjnej przebudowy świata, i jak Witkacy, odczuwa lęk przed samym procesem i konsekwencjami owej przebudowy. Na przykładzie rewolucji francuskiej próbuje ów proces rozszyfrować. Rzuca snop światła na mechanizm rozpętanego żywiołu i wycofuje w porę reflektor – z taktem odróżniającym jej dzieło od wielu dzieł jej współczesnych na podobne tematy."
[Maria Czarnerle, "Wycieczki w dwudziestolecie. O dramacie międzywojennym", Warszawa 1970]
Autor: Janusz R. Kowalczyk, listopad 2016
Twórczość
Książki
- "Ostatnie noce ventôse'a", wydanie i wstęp Stanisław Helsztyński, Kraków 1958
- "Dramaty", opracowanie i wstęp Roman Taborski, posłowie Jerzy Krasowski, Gdańsk 1975
- "Listy", opracowanie i wstęp Tomasz Lewandowski, t. 1–3, Gdańsk 1978–1985
- "Cyrograf na własnej skórze", pod redakcją Dagmary Binkowskiej, Gdańsk 2015
Teatr Telewizji
- "Dziewięćdziesiąty trzeci", reżyseria: Jerzy Krasowski, premiera: 24 stycznia 1969
- "Sprawa Przybyszewskiej" (wybór korespondencji) scenariusz: Hanna Sarnecka-Partyka, reżyseria: Jerzy Krasowski, premiera: 8 października 1971
- "Thermidor", przekład: Stanisław Helsztyński, reżyseria: Jerzy Krasowski, premiera: 15 października 1984
- "Dziewięćdziesiąty trzeci", reżyseria: Edward Wojtaszek, premiera: 25 stycznia 1988
- "Stanisława Przybyszewska – Listy", adaptacja: Ryszard Bigosiński, scenariusz i reżyseria: Krzysztof Bukowski, premiera: 1989
- "Sprawa Dantona", bezpośrednia transmisja spektaklu z Teatru Polskiego we Wrocławiu (Scena na Świebodzkim), reżyseria: Jan Klata, premiera: 3 listopada 2009
Film
- "Sprawa Przybyszewskiej", film dokumentalny, telewizyjny, scenariusz i realizacja: Joanna Cichocka-Gula, premiera: 1996
- "Danton", film fabularny (Polska, Francja) reżyseria: Andrzej Wajda, premiera: 31 stycznia 1983
