Polacy na paryskich cmentarzach
O grobowcach księcia Adama Czartoryskiego, Cypriana Norwida, powstańców listopadowych i styczniowych czy "polskiej małżonki" Napoleona Marii Walewskiej można dowiedzieć się z publikacji "Na obcej ziemi. Groby polskie na cmentarzach paryskich i w Montmorency".
Na zabytkowych paryskich cmentarzach Pere-Lachaise, Montmartre, Montparnasse czy w podparyskim Montmorency znajduje się wiele starych polskich grobów. Spoczywają w nich polscy emigranci, weterani walk o niepodległość Polski, uczestnicy wojny polsko-rosyjskiej z 1972 roku, powstania kościuszkowskiego z 1794 roku wojen napoleońskich, powstania listopadowego 1830–1831, powstania chłopskiego ks. Piotra Ściegiennego z 1884 roku, powstania krakowskiego z 1846 roku, Wiosny Ludów 1848–1849 a także żołnierzy walczących w obu wojnach światowych. Byli to wysokiej rangi oficerowie, kapelani powstańczych oddziałów, ale także znane postaci polskiego życia kulturalnego i politycznego od czasów Wielkiej Emigracji.
"Najsłynniejszym na świecie i najbardziej niezwykłym"– jak go określają historycy – polskim grobem na paryskim cmentarzu Pere-Lachaise jest grób Fryderyka Chopina. Rzeźba z białego marmuru dłuta Auguste Clesingera, zięcia George Sand, przedstawia postać kobiecą – Muzę płaczącą i podobiznę pianisty ujętą w medalionie. Pomnik został wykonany w 1850 roku To jedyne miejsce na całym cmentarzu, które 1 i 2 listopada rozświetlone jest łuną zniczy. I zawsze przy Chopinie są świeże kwiaty, pośród nich lubiane przez kompozytora fiołki.
Pere-Lachaise, założony w 1804 roku, a więc wcześniej niż dwa inne wielkie paryskie cmentarze Montmartre i Montparnasse, jest nadal jednym z największych obszarów zielonych w mieście i jest prawdziwym skansenem najpiękniejszych rzeźb i dzieł architektonicznych poświęconych sztuce memorialnej.
Są tam i dzieła rzeźbiarskie autorstwa polskich artystów, na przykład Władysława Oleszczyńskiego, między innymi na grobach Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, Seweryna Gałęzowskiego. Cyprian Godebski jest autorem pomnika nagrobnego znanego okulisty Ksawerego Gałęzowskiego. Okazała rzeźba – postać Chrystusa, autorstwa Franciszka Blacka stoi na grobie markiza Eugeniusza Kucharskiego (1905–1977) inżyniera, założyciela paryskiej Wyższej Szkoły Zawodowej z filiami w Atenach i Barcelonie, ofiarodawcy dzieł sztuki dla Zamku Królewskiego w Warszawie.
Jak podają autorzy publikacji na cmentarzu i w Columbarium Pere-Lachaise odnaleźć można ponad 500 grobów polskich. Do najstarszych należy na przykład grób zmarłego w 1810 roku generała Jana Komarzewskiego, szefa kancelarii wojskowej króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego, jak również pierwotny nagrobek z sercem Marii Walewskiej, zmarłej w 1817 roku "polskiej małżonki" Napoleona. Obecnie jej grób znajduje się w kaplicy drugiego męża hrabiego Ornano. W okazałej kaplicy pochowany jest też Aleksander Walewski, syn "pięknej Polki i boga wojny".
Są tu groby uczestników obu powstań listopadowego i styczniowego, jest grób Honoriusza Balzaka i jego żony Eweliny Hańskiej, groby arystokratycznych rodzin Lubomirskich, Potockich, Starzyńskich.
Na Pere-Lachaise znajduje się też polski grób zbiorowy – w nim obok Józefa Wysockiego "generała wielu narodów i wielu powstań" spoczęło liczne grono zmarłych w biedzie uczestników walk niepodległościowych od powstania listopadowego po Wiosnę Ludów.
Pośród nowszych grobów – jak wskazują autorzy albumu – znajdują się pomniki Leopolda Zborowskiego (zmarłego w 1932 roku) opiekuna i marszanda malarza Modiglianiego czy polskiego grafika współczesnego Romana Cieślewicza zmarłego w 1996 roku.
Za najbardziej "polski" cmentarz pośród miejsc pochówku Polaków we Francji uznawany jest niewielki cmentarz w Montmorency pod Paryżem. Miasteczko to w XIX wieku było jednym z ośrodków Wielkiej Emigracji i dla wielu Polaków stało się miejscem ostatniego spoczynku.
Wśród pierwszych polskich mieszkańców tego popularnego letniska byli Julian Ursyn Niemcewicz i generał Karol Kniaziewicz. Lubili przyjeżdżać do tej miejscowości na wakacje, podobnie jak Adam Mickiewicz, Fryderyk Chopin, książę Adam Czartoryski czy Delfina Potocka, doceniając walory klimatyczne, krajobrazowe a także urodę wiśniowych sadów.
Kniaziewicz i Niemcewicz na tamtejszym cmentarzu mają wspólny grób, a w miejscowym kościele – pomnik z 1848 roku, dłuta Władysława Oleszczyńskiego. W tym samym kościele pochowany został także przywódca Wielkiej Emigracji książę Adam Jerzy Czartoryski i jego żona Anna (ich szczątki przeniesiono później do rodzinnego grobowca w Sieniawie).
Od śmierci Niemcewicza (1841) i Kniaziewicza (1842) datuje się tradycja mszy żałobnych w Montmorency za dusze Polaków zmarłych na wygnaniu. Rokrocznie w maju albo na początku czerwca przybywają do miasteczka pielgrzymki Polaków z okręgu paryskiego. Urządza je polskie Towarzystwo Historyczno-Literackie w Paryżu. Tradycję kultywowano nawet pod niemiecką okupacją w czasach II wojny światowej.
W 1856 roku na cmentarzu spoczęły zwłoki Adama Mickiewicza, zmarłego rok wcześniej w Konstantynopolu. Spowiednik poety, ksiądz Ławrynowicz, powiedział, że takie było jego życzenie. Do tego samego grobowca przeniesiono ekshumowane z cmentarza Pere-Lachaise szczątki żony Mickiewicza, Celiny z Szymanowskich. Rodzinny grobowiec Mickiewiczów istnieje do dziś, ale zwłok poety tam nie ma – w 1890 roku zostały przeniesione na Wawel.
Drugim wieszczem pochowanym w Montmorency był Cyprian Kamil Norwid. Poeta zmarł w 1883 roku w kościelnym przytułku w Ivry pod Paryżem i tam został pochowany, ale po pięciu latach wygasła licencja na zachowanie nagrobka, więc szczątki przeniesiono do zbiorowej mogiły polskiej w Montmorency. Dopiero w 2001 roku urnę z ziemią z grobowca przeniesiono symbolicznie do wawelskiej Krypty Wieszczów.
W Montmorency pochowani są między innymi malarze Olga Boznańska i Tadeusz Makowski, Władysław Pankiewicz (którego grób wobec nieprzedłużonej dzierżawy został prawdopodobnie zlikwidowany), rzeźbiarze Cyprian Godebski i Władysław Oleszczyński, generałowie Henryk Dembiński i Władysław Zamoyski (1803–1868) oraz poeta i prozaik Aleksander Wat. Tu leżą też kolejni kierownicy Biblioteki Polskiej w Paryżu.
Autorzy albumu opisali i sfotografowali siedem najważniejszych paryskich cmentarzy dla historii polskiej emigracji: Pere-Lachaise, Montrmartre (na nim znajduje się nawet Avenue des Polonaise) Montparnasse, Batignolles, Passy, Neuilly sur Seine i podparyski cmentarz Montmorency. Publikacja zawiera również szkice poświęcone Towarzystwu Opieki nad Polskimi Pamiątkami i Grobami Historycznymi we Francji oraz tekst zatytułowany "Dziewięć wieków Polaków w Paryżu", jak też indeks nazwisk.
Bogata ikonografia, dokładne opisy poszczególnych grobowców, informacje o pochowanych w nich osobach, spis inskrypcji, wzruszających i zarazem mówiących o wydarzeniach historycznych, jak np. na grobie żołnierza i poety polskiego Jaxa de Chamiec: "Biednym wygnańcom osłodzić wygnanie. O oddalonym gawędząc im Kraju" sprawiają, że ta publikacja "o grobach" stanowi niezwykle ciekawą lekturę.
"Jest to – jak napisał w słowie wstępnym Tomasz Orłowski, b. ambasador RP we Francji – przewodnik, który staraniem autorów dostarcza najważniejsze informacje o zmarłych polskich emigrantach, pochowanych we Francji, który zachęca do zgłębienia historii życia każdej z przedstawionych tu postaci".
"Na obcej ziemi. Groby polskie na cmentarzach paryskich i w Montmorency", fotografie Hanna Zaworonko-Olejniczak, opracowanie tekstów Barbara Kłosowicz-Krzywicka, Andrzej Biernat, Hanna Zaworonko-Olejniczak. Publikacja ukazała się nakładem wydawnictwa i fundacji Tres pod patronatem Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Źródło: PAP, opracował jrk
