Poeta, prozaik, tłumacz, jeden z twórców polskiego ekspresjonizmu. Przez niemal pięćdziesiąt lat swojej kariery literackiej wydał ponad czterdzieści tomów poezji, sześć powieści, a także osiem dramatów scenicznych.

Był synem nauczyciela Tytusa Zygadłowicza i Elżbiety Kaiszarówny. Dorastał w Gorzeniu Górnym nieopodal Wadowic, gdzie mieścił się dworek letniskowy jego ojca: dziś mieści się w nim muzeum Emila Zegadłowicza. Do gimnazjum uczęszczał w Wadowicach. Następnie rozpoczął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim: studiował tam polonistykę, germanistykę i historię sztuki. W tamtym okresie wyjeżdżał do Drezna i Wiednia. Od 1915 roku jego żoną była Maria Kurowska. Mieli dwie córki: Halszkę i Atessę.

Debiutował w 1908 roku,  jego wczesne teksty przypadają więc na schyłek Młodej Polski. W 1917 roku związał się z poznańską grupą ekspresjonistów Zdrój. W latach 1919-1921 pracował w Ministerstwie Kultury i Sztuki jako referent, a następnie kierownik Wydziału Literatury. Po epizodzie warszawskim powrócił do Gorzenia i brał  aktywny udział w życiu literackim. W 1921 roku wszedł do zespołu redakcyjnego „Ponowy”, czasopisma literackiego o orientacji antyfuturystycznej i przeciwnej Skamandrowi, którego twórczynią była Róża Czekańska-Heymanowa.

W tym samym roku zainicjował powstanie grupy poetyckiej Czartak (słowo to oznacza w dialekcie lepiankę czy strażnicę). Jej orientacja była ludowa (ze szczególnym uwzględnieniem ludowości beskidzkiej), antyurbanistyczna, antyindustrialna. Towarzysząca jej postawa mistycyzmu religijnego przejawiała się franciszkańską miłością do przyrody. Zegadłowicz był też jednym z inicjatorów almanachu „Czartak” stworzonego przez grupę, którego trzy numery ukazały się w 1922, 1925 i 1928 roku, a z którym współpracowali m.in. Bolesław Leśmian, Zofia Kossak-Szczucka i Stanisław Ignacy Witkiewicz. Twórcy związani z „Ponową” i „Czartakiem” pozostawali w wyraźnej opozycji do ruchów awangardowych, a ich antymodernizacyjna postawa przyjmowała czasem postać obsesyjnego lęku przed nowoczesnością.

W 1923 roku ukazały się "Powsinogi beskidzkie", napisany stylizowaną gwarą tom ballad, ukazujący świat ludowych wierzeń, który zaludniają postacie snycerzy czy świątkarzy. To zresztą jedno z najżywszych w pamięci potomnych tekstów autora, wielokrotnie wystawiany w teatrze (pierwszy raz w warszawskiej Placówce Żywego Słowa w 1929 roku, później m.in. w Tarnowie w 1974 roku, w Lublinie w 1978, w Rzeszowie w 1983, wreszcie – w czeskim Cieszynie w 2015 roku, gdzie inscenizacji podjął się Bogdan Kokotek).

Ojczysty Beskid staje się w balladach Zegadłowicza przestrzenią wyjątkową, centrum świata, w którym ujawnia się genius loci. Nauka powsinogów głosi, że istotą ludzkiej egzystencji jest oczekiwanie na nadejście Królestwa Bożego na ziemi, które zaistnieć może dzięki miłosierdziu. O swoim umiłowaniu wsi Zegadłowicz pisał:

Poezja moja wyrosła na tle gór, jasna po stronie słonecznej, mroczna po stronie cienistej. Naukę poetyki pobierałem od pasterzy, z którymi miałem szczęście paść krowy w dzieciństwie (...), przewiny moje były i są zawsze te same: ukochanie swobody, ekstatyczne wsłuchiwanie się w mowę ziemi i nieba i miłość biedoty bytowania człowieczego.

Mieszkajac daleko od głównych ośrodków kulturalnych Zegadłowicz zarabiał, mimo uznania, bardzo mało, dlatego w 1927 roku zdecydował się na przeprowadzkę do Poznania. Od 1928 roku pracował jako redaktor naczelny katolickiego czasopisma kulturalno-społecznego „Tęcza”, współtworzył również poznański kabaret Ździebko, którego hasło brzmiało "Precz z powagą, chodźmy nago, nie bójmy się słońca ni śmiechu". Krytyczny wobec Endecji i satyrycznie przyglądający się mieszkańcom Poznania kabaret przetrwał jedynie dwa lata. Zegadłowicz został kierownikiem literackim Teatru Polskiego, był też doradcą Księgarni Św. Wojciecha – jej nakładem ukazywały się w latach dwudziestych jego książki. W 1931 roku opublikował w "Dwutygodniku Literackim" skandalizujący "List pasterski", datowany na "8 grudnia w klechistanie". Poddawał w nim radykalnej krytyce sposób, w jaki kler postępuje z dziedzictwem Ewangelii. Co oczywiste, w ten sposób zakończyła się jego współpraca z czasopismami katolickimi. W 1932 roku wrócił do Gorzenia. Pracował w Katowicach w teatrze i konserwatorium, gdzie wykładał historię sztuki. Od 1936 roku współpracował z "Dziennikiem Popularnym".

W 1930 roku Zegadłowicz został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, zaś w roku 1935 – Złotym Wawrzynem Akademickim Polskiej Akademii Literatury. W 1933 roku otrzymał honorowe obywatelstwo Wadowic, które zostało mu jednak odebrane w 1936 roku, po publikacji powieści"Zmory", przedstawiającej Wadowice (w tekście występujące jako Wołkowice) w czasach sprzed I Wojny Światowej.

"Zmory", być może najbardziej znany z utworów Zegadłowicza, rozwijajacy wątki z jego poprzednich, inspirowanych własną biografią książek, "Godzina przed jutrznią"(1927),"Spod młyńskich kamieni" (1928) i "Cień nad falami"(1929), wzbudził po publikacji duże protesty i doczekał się protestów, zwłaszcza ze strony krytyków prawicowych. Kontrowersje wzbudziły odważne sceny erotyczne (krakowska prokuratura skonfiskowała nawet drugie wydanie książki), a także sposób przedstawienia systemu szkolnego w przedwojennej Polsce. Co gorsza – i co doprowadziło do odebrania autorowi przez radę miasta Wadowice wszelkich honorów – bezlitośnie rozprawiał się  z panującymi na prowincji bigoterią i kołtuństwem. 

"Zmory" doczekały się ekranizacji w postaci filmu Wojciecha Marczewskiego z 1978 roku. Nie było to zadanie łatwe: jest to powieść – jak mówił sam Marczewski - "rozbuchana", pełna wątków pobocznych. Scenariusz napisał Pavel Hajny. Film otrzymał Nagrodę Główną Jury na festiwalu w Gdyni w 1979 roku i przywróciły utwór Zegadłowicza pamięci czytelników. Przy okazji wydania DVD z filmem w 2005 roku,  Dominika Wernikowska pisała:

"Nakręcona w 1978 roku opowieść o dojrzewaniu, bolesnym wkraczaniu w dorosłość jest jednocześnie protestem przeciwko tłamszeniu wszelkich przejawów niezależności przez systemy totalitarne. Oczami bohatera filmu oglądamy metody wychowawcze praktykowane przez sadystycznych nauczycieli w cesarskim gimnazjum. Pogardliwe traktowanie uczniów nazywanych tu "bydłem", kary fizyczne, stosowanie jednakowej miary dla wszystkich sprawiają, że tych kilka lat spędzonych w takim miejscu stanie się dla Mikołaja Srebrnego twardą szkołą życia." (Filmweb, 30.05.1986)

Również dopiero w latach osiemdziesiątych można było ponownie czytać lewicowe"Motory"(1937), powieść głośną w dwudziestoleciu, którą sam autor określał jako "Rzecz [...] okropną, szargającą wszystkie świętości, bezczelną i pornograficzną...". "Pornograficzności" dodawały jeszcze śmiałe ilustracje autorstwa Stefana Żechowskiego.

Film Marczewskiego nie był pierwszą ekranizacją twórczości Zegadłowicza – w 1953 roku Erwin Axer zrealizował w Teatrze Współczesnym jego nieukończony dramat polityczny, rozgrywający się w przededniu wojny "Domek z kart". W rolach głównych wystąpiły Hanka Bielicka i Danuta Szaflarska, a przedstawienie zostało następnie przeniesione na szklany ekran.

Emil Zegadłowicz zmarł w Sosnowcu w 1941 roku. Został pochowany na cmentarzu parafii świętego Tomasza, znajdującej się dziś w granicach Będzina. Po jego śmierci majątek – przede wszystkim bibliotekę i ogromną kolekcję sztuki ludowej – skonfiskowali Niemcy.

Wedle biografa George'a Weidela, poezje zmagającego się ze swoją wiarą, często antyklerykalnego i skandalizującego poety, wysoce cenił najsłynniejszy mieszkaniec Wadowic – Karol Wojtyła.

Poezja

• Drogą życia, 1908;
• Nad rzeką, 1910;
• Powrót, 1911;
• Imagines, 1918;
• Odejście Ralfa Moora, 1919;
• Ballady, 1920;
• U dnia, którego nie znam, stoję bram: poema symfoniczne, 1921;
• Powsinogi beskidzkie, 1923;
• Kolędziołki beskidzkie, 1923;
• Przyjdź królestwo Twoje, 1923;
• Zielone Święta: poezje i medytacje, 1923;
• Wielka nowina w Beskidzie, 1923;
• Kantyczka rosista, 1924;
• Gody pasterskie w beskidzie: ,,Wielskiej Nowiny" część wtóra, 1925;
• Krąg, 1926;
• Dom jałowcowy: poezje 1920-1926, 1927;
• Siedem pieśni zgrzebnych o Janie Kasprowiczu, 1927;
• Dziewanny: poemat, 1927;
• Dziewanny, księga 2-ga : Zmysły, 1927;
• Rezurekcje, 1927;
• Ballada o świątkarzu, 1928;
• Flora, Caritas, Sofia: posągi i poezje, 1928;
• Widma wskazówek: elegie, 1928;
• Do Jana Kuglina w Poznaniu ul. Sew. Mielżyńskiego 24, 1929;
• Dziesięć ballad o powsinogach beskidzkich, 1929;
• Głośniki płonące, 1929;
• Zegar słoneczny w chińskim ogrodzie, 1929;
• Chleb i wino, 1930;
• Duma o obronie Sigetu, 1932;
• Pieśń o Śląsku, 1933;
• Światła w okopach, 1933;
• Podsłuchy, 1933;
• Czarny dzień, 1935.

Proza

• Seria Żywot Mikołaja Srebrempisanego
  • Godzina przed jutrznią, 1927;
  • Z pod młyńskich kamieni, 1928;
  • Cień nad falami, 1929;
  • Zmory, 1935;
• Motory (dwa tomy), 1938;
• Martwe morze. Pamiętnik Jana w Oleju Zydla, 1939.

Dramat

• Lampka oliwna: tragedia w trzech aktach, 1924;
• Noc świętego Jana Ewangelisty: misterium balladowe, 1924;
• Nawiedzeni: misterium balladowe w trzech aktach, 1924;
• Głaz graniczny, 1925;
• Gdy się Chrystus rodzi...: widowisko jasełkowe w 4 obrazach z interludiami kukłowymi, 1930;
• Dramaty: Nawiedzeni, Lampka oliwna, Głaz graniczny (T.1), 1932;
• W pokoju dziecinnym: dialogi natrętne za kulisami teatru marionetek, 1936;
• Wasz korespondent donosi, 1939;
• Domek z kart: dramat w 3 aktach, 1954;
• Łyżki i księżyc: groteska straganowa w trzech aktach, 1957.

Publicystyka, listy

• W obliczu gór i kulis, 1928;
• Gawęda poety z typografem, 1929;
• Piszemy listy, 1937.

Autorka: Natalia Mętrak-Ruda, maj 2017