Litewska opowieść Mikolajusa Konstantinasa Čiurlionisa
Mistrz wschodnioeuropejskiego symbolizmu, malarz, kompozytor, pisarz, a także fotograf, Mikolajus Konstantinas Čiurlionis wychował się w polskiej kulturze, by ostatecznie stać się wybitnym twórcą kultury litewskiej – artystą, który “odsłonił wyjątkowość narodowego ducha”. Jak do tego doszło?
Urodził się 22 września 1875 w miejscowości Orany (dzis. Varėna na Litwie), ale młodość spędził w Druskiennikach i Plungianach, gdzie grał w orkiestrze księcia Ogińskiego. Okres studiów prawie w całości spędził w polskim środowisku bohemy artystycznej w Warszawie. Wychowany w kulcie polskiej literatury (uwielbiał zwłaszcza Słowackiego), przez większą część życia nie znający języka litewskiego, z czasem pod wpływem rodzącego się narodowego ruchu litewskiego stał się Litwinem - i poświęcił się dziełu stworzenia narodowej sztuki litewskiej.
Jak zostać Litwinem w Europie Wschodniej na początku XX wieku?
Choć jego rodzice byli Litwinami (matka miała też niemieckie pochodzenie), w rodzinnym domu Ciurlionisów mówiło się po polsku, a on sam przez długi czas określał się jako Polak. Jeszcze w 1901 roku pisał do przyjaciela: “My powinniśmy być dumni, że jesteśmy Polakami […]. Zabrano nam ziemię, swobodę, prawa, ale mowy naszej, serc naszych, inteligencji naszej nie wydrą nam nawet przemocą.” Kilka lat później całkowicie poświęcił się tworzeniu litewskiej sztuki narodowej – został Litwinem.
Tego rodzaju tożsamościowe wybory wcale nie były aż tak nietypowe, co potwierdzają drogi życiowe takich działaczy litewskiego odrodzenia, jak Stanisław Narutowicz czy Oskar Miłosz. Jak pisze Timothy Snyder, litewscy działacze na przełomie XIX i XX wieku byli często polskojęzyczną szlachtą, która “powracała do swych korzeni”, łącząc się z ludem. Wielu z nich znało język polski lepiej niż litewski. Do litewskości dochodzili stopniowo, często zaprzeczając wcześniejszym wyborom dziadków i rodziców.
Choć rodzina Ciurlionisów nie miała szlacheckiego pochodzenia, to z uwagi na kulturalne aspiracje Ciurlionisów (ojciec był organistą) polski był językiem, którym mówiono w domu i w którym kształcono dzieci. Litewskiego Ciurlionis zaczyna uczyć się późno (około trzydziestego roku życia) - pod wpływem narzeczonej (a wkrótce żony) Sofii Kymantaitė, działaczki litewskiego ruchu narodowegow Polsce (Zofia studiowała w Krakowie).
Jak sugeruje Rasa Zukiene, rolę katalizatora mogły odegrać osobiste urazy doświadczane na tle narodowym. Wiadomość, że jego symfonia "Miške” (W lesie) nie będzie wykonana na koncercie, ponieważ autor nie jest Polakiem, musiała zranić młodego muzyka. I dodaje: "Być może to jeden z powodów, dla których przerzucił się na studia malarskie i skłonił się ku stronie litewskiej?".
Symbolizm, abstrakcja, surrealizm?
Malarska twórczość Ciurlionisa najczęściej zaliczana jest do symbolizmu – jest to jednak symbolizm diametralnie różny od twórczości Jacka Malczewskiego, kojarzonej z tym terminem w Polsce . Także rola Ciurlionisa jako malarza “narodowego” odbiega od tego, co uosabia postać i twórczość Jana Matejki. I właśnie te różnice mogą być bardzo pouczające.
Ciurlionis nie malował jak Matejko wielkich historycznych wydarzeń z dziejów narodu. Nie tworzył też jak polscy symboliści figuratywnych scen, inspirowanych literaturą czy filozofią. Istoty narodowego ducha szukał raczej w rodzimym krajobrazie (badacze wskazują na okolice Druskiennik (Rajgardas) i pomorze bałtyckie jako dwa inspirujące artystę obszary (Palangę)), i w starożytnych litewskich legendach i mitologii – za każdym razem jednak przefiltrowanych przez wrażliwość artysty.
Oryginalność tych obrazów, bardzo często wykraczająca poza horyzont współczesności, sprawiała, że szukano dla nich parenteli poza symbolizmem, widząc w samym artyście prekursora malarstwa abstrakcyjnego, a nawet surrealizmu, a także inspirację dla takich artystów, jak Kandinsky czy Klee.
Czy Ciurlionis był pierwszym abstrakcjonistą?
Wśród “abstrakcyjnych” obrazów artysty wymieniany jest najczęsciej cykl "Stworzenie świata" (1904-1905) lub nieukończony dwuczęściowy obraz "Sonata Gwiazd" ("Sonata Chaosu", 1908). Jak pisze badacz artysty Juozas Pivoriūnas, w obu tych przypadkach to temat obrazu - idea stworzenia wszechświata - określał “abstrakcyjny” charakter wizji, która mogła budzić skojarzenia z tym nurtem (który w tym momencie jeszcze nie istniał).
Ten sam badacz wskazuje, że być może najbliżej czystej "abstrakcji" był Čiurlionis w ośmiu obrazach z cyklu “Zima”, w których "jak się zdaje próbował namalować bardziej zimę jako taką, niż jakiś konkretny zimowy krajobraz".
Zapewne najbardziej dobitnym przykładem “abstrakcyjnego” charakteru niektórych obrazów Čiurlionisa jest "Andante" z jego "Sonaty słońca". W obrazie tym – jak pokazuje Pivoriunas - w pierwszej chwili jesteśmy skłonni dostrzec śmiałą impresjonistyczną kompozycję – wręcz geometryczną abstrakcję. Jednak po uważniejszym przyjrzeniu się dostrzegamy, że przedstawiona została życiodajna energia słońca, przenikająca przestrzeń i ziemię.
“Čiurlionis rozpościera przed naszymi oczami to, czego nie widzimy, a co tylko pojmujemy lub o czym wiemy w sposób abstrakcyjny. Tym samym, jego podejście jest w swojej istocie całkowicie różne od podejścia abstrakcjonistów: Ciurlionis nie malował obrazów które niczego nie przedstawiają” - konkluduje badacz i dodaje: “Čiurlionis nigdy nie porzucił treścii nie zostawił po sobie ani jednego obrazu, który można by nazwać sztuką nieobiektywistyczną lub nieprzedstawiającą,konkluduje badacz.
Podobnie, o czym pisze Rasa Žukienė, dzieje się w przypadku obrazów, które na pierwszy rzut oka zdają się przedstawiać krajobrazy fantastyczne, jak “Andante” z “Sonarty Nr 4”. Jak pisze badaczka, kompozycja ta – w dziwnej konstelacji przedstawiająca dąb, zamek i widzianą z lotu ptaka wieś - ma jak najbardziej realne źródło w pejzażu litewskiej wsi, a dokładnie wsi Szandubra. Iluzja optyczna związana ze zmianą proporcji poszczególnych elementów na płótnie ma źródło właśnie w specyficznej perspektywie doświadczeniu tego konkretnego miejsca.
Namalować muzykę
Muzyka była pierwszym medium, w którym kształcił się Čiurlionis. Muzyki też nigdy nie zarzucił – nawet po tym, jak zaczął studiować malarstwo w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych (1904-1906). Choć Čiurlionis nie dążył w bezpośredni sposób do syntezy malarstwa i muzyki (malowania na płótnie muzyki, czy oddawania obrazu w muzyce), jego obrazy i muzykę łączą bardzo głębokie związki.
W abstrakcyjnych układach kompozycji malarskich Ciurlionis zawierał impresje muzyczne, a trzyczęściowe prace malowane temperą układał w cykle niejednokrotnie wzorowane na cyklach muzycznych (czteroczęściowe cykle malarskie, w których poszczególne części noszą nazwy allegro, andante, scherzo, finale). Także tytuły jego prac malarskich przywołują nazwy utworów i gatunków muzycznych (np. “Sonata słońca”, “Preludium i fuga”, czy “Symfonia pogrzebowa”).
Za jego orkiestrowe opus magnum uchodzi poemat symfoniczny “Morze” z 1907 r. - z uwagi na tematykę mogący nasuwać skojarzenia z wydanym w 1905 r. słynnym tryptykiem Debussy'ego La Mer. Jednak większą sławę przyniosły artyście utwory pianistyczne.
Według muzykologa Marcina Gmysa, część obfitej pianistyki Ciurlionisa to “głęboko w swej strukturze zaszyfrowane odpowiedniki jego własnych wizji malarskich”. Ten sam badacz zauważa, że począwszy od lat 1904-05 Ciurlionis zaczyna pisać dzieła zrywające z coraz mniej modnym romantyzmem, które – jak "Wariacje z Besacas"z “wdrukowanym” w jej zmatematyzowaną formę palindromem – ze współczesnej nam perspektywy stoją w samej szpicy europejskiej awangardy.
- Komponując utwory oparte na niedługich seriach, genialny Litwin o całą dekadę wyprzedził Arnolda Schoenberga, "podręcznikowego" ojca serializmu (w wydaniu dwunastodźwiękowym) - konkluduje Gmys.
Ku pierwszej operze litewskiej
Szczególnym zwieńczeniem – a potencjalnie także i nowym otwarciem – w muzycznym dorobku Čiurlionisa miała stać się projektowana opera “Jurate” do libretta żony artysty. Opera inspirowana motywami zaczerpniętych z litewskiego folkloru, opowiadać miała historię miłości bogini morskiej Juraty i rybaka Kastytisa, kwitnącą w bursztynowym zamku na dnie morza.
O uwerturze do tej opery (“pierwszej opery litewskiej”) pisał, że miała być “mroczna, prawie ponura, dziwna i fantastyczna jak głębina morska”. O tym, że miało to być dzieło totalne w rodzaju wagnerowskiego Gesamtkunstwerk, swiadczyć mogą szkice dekoracji i kurtyny z 1908 roku oraz dwa obrazu – “Pioruny” i “Perkun” (1909) Ciurlionis nie zdołał doprowadzić do końca tego pomysłu, umarł w 1911 roku. Jednak pewne wyobrażenie o tym dziele może dać skomponowana także z tego samego okresu “Fugab-moll” (1908)
Fotograf Kaukazu
Dużo mniej znana jest fotograficzna działalność artysty. Fascynacja tym medium trwała od czasu wyjazdu do Anapy nad Morzem Czarnym w 1905 roku, gdzie Ciurlionis przebywał z zaprzyjaźnioną rodziną Wolmanów oraz przyjacielem, również kompozytorem, Eugeniuszem Morawskim. Do dziś zachowały się tylko zdjęcie zrobione tamtego roku na Kaukazie. Znowu, jak w przypadku malarstwa i muzyki, pojawiają się te same motywy – przede wszystkim przedstawienia morza.
Ciurlionis jako pisarz polski
Jako artysta wszechstronnie uzdolniony, Ciurlionis uprawiał też literaturę (m.in. pamiętniki, poematy prozą, wiersze), a pisał po polsku. Dlatego jest pewnym paradoksem, że to co ocalało z literackiej spuścizny Čiurlionisa, znamy - z drobnymi wyjątkami - w litewskim w przekładzie (oryginały zaginęły w czasie wojny).
Jak pisał Čiurlionis? Przez całe życie pozostawał pod wielkim wpływem Słowackiego, a także bardziej współczesnych poetów młodopolskich. Jednak jego specyficzną twórczość literacką trudno zaliczyć do romantyzmu czy młodopolszczyzny. Monograf artysty Radosław Okulicz-Kazaryn, na podstawie zachowanych fragmentów “Pamiętnika rekonwalescenta” stawiał tezę, że Ciurlionis zamierzał wejść do polskiej literatury jako autor rzeczy groteskowej. Tomasowi Venclovie próby jego rodaka dziwnie przypominają twórczość Franza Kafki.
“Doktor schował zegarek pod powiekę prawego oka, lewym mrugnął i powiedział mi, że jestem zdrów zupełnie i mogę śmiało wyjść na ulicę” - brzmiało pierwsze i jedyne zachowane zdanie „Pamiętników”
Pewne wyobrażenie o poetyckim talencie Čiurlionisa dać może utwór “sonata” napisany białym wierszem, którego cztery kolejne części zaczynają się od powtórzonego słowa “Jesień”. Czytaj fragmenty pism Čiurlionisa na: ciurlionis.eu
Mikolajus Kanstantinas Čiurlionis zmarł 10 kwietnia 1911 w sanatorium Pustelnik (dziś część Marek pod Warszawą), gdzie przez rok leczył się po przebytym załamaniu nerwowym.
Autor: Mikołaj Gliński, 30 grudnia 2015.
Bibliografia: “M.K. Čiurlionis. Litewska opowieść” - album towarzyszący wystawie w MCK w Krakowie po red.; Dodatek do tygodnika Powszechnego pt. “Litewska opowieść” (13 grudnia 2015).
Obrazy M.K. Čiurlionisa można oglądać na wystawie "Litewska opowieść" w Międzynarodowym Centrum Kultury w Krakowie. Wystawa otwarta od 16 padziernika 2015 do 31 stycznia 2016.
