Polski
Kupy swawolne – słownik Henryka Sienkiewicza
2016/02/20
Miarą pisarskiego talentu Henryka Sienkiewicza jest umiejętność używania wyrazów zapożyczonych z języka minionych epok. Nasz słownik uwzględnia pojęcia decydujące o wyjątkowości stylu pisarza, które z czasem zmieniły lub zatraciły swoje pierwotne znaczenie.
Zdaniem językoznawcy Zenona Klemensiewicza (1891–1969) wyrażonym w jego "Historii języka polskiego" przodujące miejsce w naszej prozie przypadło właśnie Henrykowi Sienkiewiczowi.
"[...] jednemu z najznakomitszych stylistów, którego język od dawna i po dziś dzień wzbudza zachwyt i masowego czytelnika, i wytrawnych znawców i smakoszów stylu. Stanowią o tym bogactwa leksykalne, świetna stylizacja archaizująca, umiejętne wyzyskiwanie elementów mowy potocznej i ludowej, wyrazistość i obrazowość, ładunek ekspresywny – a wszystko to poddane znakomitemu poczuciu umiaru i taktu pisarskiego."
Barwa
Bohun miał na sobie żupan z cienkiej lamy srebrnej i czerwony kontusz, którą to barwę nosili wszyscy Kozacy perejasławscy.
["Ogniem i mieczem"]
barwa – umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego.
Basałyk
Dla chłopców, których zwał basałykami, był dość obojętny.
["We mgle"]
basałyk, basyłyk (z tur.) – bicz zakończony kulką ołowianą; przen. – nicpoń, niezgrabiasz, urwis.
Bawić
W Siczy też nie baw, patrz, słuchaj i wracaj, jeśli żyw będziesz, bo to ekspedycja niełatwa.
["Ogniem i mieczem"]
bawić – przebywać, pozostawać.
Borowy
Czech, mający na wszystko baczne oko, ruszył też koniem ku niemu i z kuszy na ramieniu, z torby borsuczej i z piór sójki na czapce poznał w nim borowego.
["Krzyżacy"]
borowy – gajowy, leśnik.
Brzechwa
Obaczcie: nie tylko żeleźce, ale i brzechwa całkiem mu się schowała pod łopatką.
["Krzyżacy"]
brzechwa – tylna część strzały.
Bydlić
Ślubuję jej, iże stanąwszy w Krakowie, powieszę pawęż na gospodzie, a na niej kartę, którą mi uczony w piśmie kleryk foremnie napisze: jako panna Danuta Jurandówna najurodziwsza jest i najcnotliwsza między pannami, które we wszystkich królestwach bydlą.
["Krzyżacy"]
pawęż (dawn.) — wysoka, czworokątna tarcza z drewna obitego skórą lub blachą;
bydlić (dawn.) – mieszkać, przebywać.
Cyc
Jakoż kniahini miała na sobie suknię ze spłowiałego cycu, kożuch na wierzchu i jałowicze buty na nogach.
["Ogniem i mieczem"]
cyc (z hol. sits) – tani materiał bawełniany, perkal;
jałowicze buty – buty z krowiej skóry.
Czajka
Lotne czajki mknęły z wodą jak jaskółki, niosąc młodego rycerza i jego losy.
["Ogniem i mieczem"]
czajka – szybka i zwrotna łódź kozacka.
Czekan
Pan Kmicic go ochraniał, gdyż na czekaniku pięknie grywał.
["Potop"]
czekan – tu: ludowy flet czeski lub węgierski.
Dostać
Kozacy nie umieją dostać w polu pancernym, ale zza wału biją się doskonale i w tak wielkiej przewadze sił szturmy niechybnie odeprą.
["Ogniem i mieczem"]
dostać – tu: dorównać.
Dowcip
Widzę, że zaczynam w piętkę gonić – rzekł sam do siebie – a mój dowcip tyle wart, żeby nim buty wysmarować, chociaż i smarowidła lepszego można by u Węgrzynów na jarmarku kupić.
["Ogniem i mieczem"]
dowcip (dawn.) – umysł, mózg.
Duma
Deklamował w malignie dumę o Żółkiewskim ze "Śpiewów" Niemcewicza, chwilami przemawiał w języku wykładowym, to znów odmieniał rozmaite słowa łacińskie.
["Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela"]
duma – tu: utwór epicko-liryczny osnuty wokół wydarzeń historycznych i opiewający zwykle słynną postać; duma zawiera motywy balladowe, charakterystyczny jest dla niej nastrój elegijny; gatunek wywodzi się z średniowiecznego gatunku pieśni wyrażającej żal po rycerzu.
"Duma o Żółkiewskim" z cyklu "Śpiewów historycznych" (wyd. 1816) Juliana Ursyna Niemcewicza (1757–1841), skomponowanych w celach dydaktycznych, przedstawiających wyidealizowaną wizję historii Polski, opublikowanych dla większej atrakcyjności "z muzyką i rycinami" i będących rodzajem podręcznika historii do recytowania lub śpiewania.
["Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela"]
duma – tu: utwór epicko-liryczny osnuty wokół wydarzeń historycznych i opiewający zwykle słynną postać; duma zawiera motywy balladowe, charakterystyczny jest dla niej nastrój elegijny; gatunek wywodzi się z średniowiecznego gatunku pieśni wyrażającej żal po rycerzu.
"Duma o Żółkiewskim" z cyklu "Śpiewów historycznych" (wyd. 1816) Juliana Ursyna Niemcewicza (1757–1841), skomponowanych w celach dydaktycznych, przedstawiających wyidealizowaną wizję historii Polski, opublikowanych dla większej atrakcyjności "z muzyką i rycinami" i będących rodzajem podręcznika historii do recytowania lub śpiewania.
Gruba
Okna śnieg zasuł, a długi, niski otwór gruby, w której palił się ogień, pozasłaniały całkiem jakieś figury plecami ku izbie odwrócone.
["Potop"]
gruba (z niem. Grube: dołek, jama) – palenisko.
Hadko
At, dałbyś waćpan pokój… słuchać hadko!
["Ogniem i mieczem"]
hadko (z białorus.) – przykro, obrzydliwie.
Hajduczek
Szczególniej mi ów hajduczek do serca przypadł, bo to ci taka bestyjka tak smutki rozgoni, że i łasica lepiej myszy nie rozpędzi.
["Pan Wołodyjowski"]
["Pan Wołodyjowski"]
hajduczek – zdr. od hajduk: członek piechoty polsko-węgierskiej, formacji wojsk Rzeczypospolitej, zorganizowanej jeszcze w XVI w. przez Stefana Batorego; hajducy stanowili gwardię przyboczną władców Polski i hetmanów Rzeczypospolitej, później potocznie nazywano tak piechurów również w nadwornych wojskach polskich magnatów.
Hazard
Nie waha się przeto swej poświęconej osoby na hazard wyprawić.
["Potop"]
hazard (dawn.) – ryzyko.
Hipis
Jeden szarżował na łódź i, niestety, zapomniawszy, że po strzale nie nabiłem prawej lufki, pociągnąłem za cyngiel prawej – zanim zaś przypomniałem, że tylko lewa nabita, mój hipis już był pod wodą – i tylko trącił w łódź grzbietem z całej siły, chcąc ją przewrócić.
[z listu pisarza z Afryki]
[z listu pisarza z Afryki]
hipis – tu: hipopotam.
Inspektor
W termach rozpoczynała się chwila swawoli i rozpusty, której inspektor nie przeszkadzał, albowiem sam częstokroć brał w podobnych hulankach udział.
["Quo vadis"]
inspektor – nadzorca.
Jagoda
Oficer schylił się do olster, lecz w tej chwili, cięty przez jagodę, wypuścił lejce z lewicy.
["Potop"]
olstro, olstra (gw. niem. holster) – skórzany futerał na pistolet kawalerzysty przytroczony do przedniej części siodła, używany od XVI w.;
jagoda (dawn.) – policzek.
Język
Tejże jeszcze nocy pan Wołodyjowski poszedł na podjazd i nad ranem sprowadził kilkunastu języków.
["Potop"]
język – tu: informator, żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.
Klient
Krzeczowski, żołnierz pełen doświadczenia i wielce w poprzednich wojnach wsławiony, był klientem domu Potockich, którym wszystko zawdzięczał: i pułkownikostwo, i szlachectwo, gdyż mu je na sejmie wyrobili, i na koniec obszerne posiadłości położone przy zbiegu Dniestru i Ladawy, które dożywotnio od nich trzymał.
["Ogniem i mieczem"]
klient (dawn., z łac.) – szlachcic, służący magnatowi i popierający go na sejmikach.
Konfident
Człowiek i do wojny większą ma ochotę, gdy czuje konfidentów koło siebie.
["Potop"]
konfident (z łac., przestarz.) – tu: zaufany przyjaciel, ktoś, na kim można polegać (dziś: donosiciel).
Kosz
Orda zapadła koszem z drugiej strony rzeki, rozpuszczając zagony po całym województwie kijowskim.
["Ogniem i mieczem"]
kosz – obóz warowny;
kosz – obóz warowny;
zapadła koszem – założyła obóz.
Krater
Tłumy niewolników roznosiły coraz nowe dania; z wielkich waz, napełnionych śniegiem i okręconych bluszczem, wydobywano co chwila mniejsze kratery z licznymi gatunkami win.
["Quo vadis"]
krater – tu: naczynie do mieszania wody z winem.
Kupić
Poznali go Szwedzi i wnet poczęli się kupić, lecz na ich karkach i razem z nimi nadlatywali napastnicy, których w pomroce trudno było odróżnić.
["Potop"]
kupić się (dawn.) – zbierać się, gromadzić się (por. skupiać się).
Kupy swawolne
Drogę mieli przykrą, bo padały deszcze, ale spokojną, i tylko pan Longinus, idący w sto koni naprzód, rozgromił kilka kup swawolnych, które się na tyłach wojsk regimentarskich zebrały.
["Ogniem i mieczem"]
kupy swawolne – oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.
Lech
W ogóle skąpo tam mieli ziemi uprawnej, bo majętność była pod borem, a wskutek długiej niebytności panów te nawet lechy, które już był karczunkiem przysposobił pod orkę opat, zapuszczono z braku rąk na nowo.
["Krzyżacy"]
lech – obszar ziemi uprawnej;
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
Letnik
Natomiast wieczorem przyszli go odwiedzić Zagłoba z Wołodyjowskim i zasiedli w przestronnym letniku, który Tatarowie dla swego "bagadyra" wznieśli.
["Potop"]
letnik (dawn.) – altana;
bagadyr (z tur.) – bohater, wielki wojownik.
Luty
W Tyńcu, w gospodzie "Pod Lutym Turem", należącej do opactwa, siedziało kilku ludzi, słuchając opowiadania wojaka bywalca, który z dalekich stron przybywszy, prawił im o przygodach, jakich na wojnie i w czasie podróży doznał.
["Krzyżacy"]
["Krzyżacy"]
luty (dawn.) – groźny, srogi;
tur – wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.
Łokieć
Lecz na to znów Powała z Taczewa wyciągnął rękę ku środkowi stołu, wziął długi na łokieć i szeroki więcej niż na pół piędzi tasak służący do rąbania mięsa, zwinął go lekko w trąbkę jak pergamin, podniósł w górę, tak aby wszyscy mogli go widzieć, a potem podał mistrzowi.
["Krzyżacy"]
łokieć – dawna miara długości, ok. 55–77 cm;
piędź – dawna miara długości, ok. 18–22 cm.
Łyczek
Weźmiemy szturmem Upitę i łyczkom trochę krwi upuścimy.
["Potop"]
łyczek (dawn., pogard.) – mieszczanin.
Maciora
Bodaj im wszystkie ich maciory zjałowiały!
["Ogniem i mieczem"]
maciora (starop.) – matka, kobieta rodząca dzieci;
zjałowieć – stać się bezpłodnym.
Majdan
Za majdanem pół mili borku, dalej niezmierne łąki, na nich, jako zwykle latem, biały, nisko leżący tuman, niby morze bez końca.
["Toast"]
majdan – plac, szczególnie w obozie wojskowym;
tuman – mgła.
Małdrzyk
Za czym siadła na stołku, złożywszy ręce w małdrzyk, a buzię w ciup, jak przystało na skromną i przystojnie wychowaną panienkę.
["Pan Wołodyjowski"]
["Pan Wołodyjowski"]
małdrzyk – dawniej: serek ze słodkiego mleka; pieróg z serem lub rodzaj ciasta z serem;
dziś tylko w związku frazeologicznym: (złożyć) ręce w małdrzyk – (złożyć) dłonie na krzyż wewnętrznymi ich powierzchniami do siebie.
Materii pomieszanie
Wszelako dziwne jest w tej książce materii pomieszanie.
["Ogniem i mieczem"]
zwrot chętnie cytowany przez Stanisława Ignacego Witkiewicza, użyty przezeń jako motto do "Narkotyków" i "Niemytych dusz"
Miasto
Nowy mistrz Ulryk, który, gdy posłowie polscy przybyli, aby mu złożyć życzenia z powodu jego wyboru, wyjechał umyślnie z Malborga i który od pierwszej chwili swych rządów nakazał, by w stosunkach z królem i Polską miasto łaciny używać języka niemieckiego – pokazał wreszcie, kim jest.
["Krzyżacy"]
miasto (dawn.) – zamiast.
Minister
Kazałem ministrowi Adersowi w gwiazdy patrzyć…
["Potop"]
minister – pastor, duchowny protestancki.
Mogiła
Wtedy książę wypuścił naprzód konia i wjechawszy na wysoką mogiłę, stanął nieruchomie i patrzył długo.
["Ogniem i mieczem"]
mogiła – tu: wzgórze, kopiec.
Most
Pierwsze szeregi, najlepiej zbrojne, złożone z możniejszych bojarów, padły mostem na ziemię.
["Krzyżacy"]
mostem – pokotem.
Niderlandy
Ofiaruj, wasza dostojność, królowi szwedzkiemu w zamian Niderlandy!
["Potop"]
ofiarować Niderlandy – koncept Zagłoby w odpowiedzi na propozycję generała Forgella, wysłannika króla szwedzkiego, który w zamian za otwarcie bram twierdzy Zamościa ofiarowuje staroście kałuskiemu (Zamoyskiemu) województwo lubelskie.
Obora
Parobcy też nie spali, bo zaledwie wjechał na oborę, wybiegł ku niemu stajenny.
["Krzyżacy"]
obora – dawniej także: dziedziniec.
Ochota
Maćko wysławiał przy tym bardzo poczciwość Jagienki, że wolała udać się do umierającego człowieka, który nie był nawet jej krewny, niż na zabawy czerskie, na których pląsów i wszelakiej ochoty nie mogło zabraknąć.
["Krzyżacy"]
ochota (dawn.) – zabawa.
ochota (dawn.) – zabawa.
Okrycie
Im huczniej i okryciej przyjdziem do wojewody witebskiego, tym wdzięczniej nas przyjmie.
["Potop"]
okrycie – tu: bogato, z wyposażeniem.
Opony
Rozpalono w świetlicy obfity ogień i gdy jedni znosili coraz to nowe opony, inni przystosowywali je do drewnianych ścian izby.
["Ogniem i mieczem"]
opona (dawn.) – tkanina, zasłona.
Ordynans
Ej, ty moja niebogo! – pomyślał – żebyś choć wiedziała, że ja już u Najświętszej Panny na ordynansie, w jej obronie się tym nieprzyjaciołom oponuję, którym ku swojemu umartwieniu służyłem dawniej…
["Potop"]
ordynans (z łac.) – rozkaz.
Paragon
Co do fortuny mojej, i ta wejść może z waszą w paragon, a że mówicie, iż mnie Heleny nie dacie, to słuchajcie, co powiem: i ja ostawię was przy Rozłogach, rachunków z opieki nie żądając.
["Ogniem i mieczem"]
wejść w paragon (dawn.) – mierzyć się, równać się.
Partia
Po drodze ścierał partie, jeńców wieszał, nikogo nie żywił.
["Potop"]
partia – tu: oddział;
żywić – tu: pozostawiać przy życiu, darować życie.
Partyzant
Mów, że to partyzanci pana Gosiewskiego pobuntowali wojsko, ale dodaj, że między nami nieprzyjaźń śmiertelna.
["Potop"]
partyzant (dawn., z fr.) – zwolennik, stronnik.
Perć
Wkrótce też dostrzegli, że są na dróżce, a przynajmniej na perci leśnej, którą nieraz ludzie musieli przechodzić.
["Krzyżacy"]
perć – ścieżka wydeptana przez kozice, strome przejście (z gwary góralskiej, którą Sienkiewicz wykorzystywał do naśladowania staropolszczyzny).
Perspektywa
Miller stał z perspektywą w Częstochowie.
["Potop"]
perspektywa (dawn.) – luneta.
Piszczel
Dzicy Zaporożcy tańczyli koło ognisk rzucając w górę czapki, paląc z piszczeli i pijąc kwartami gorzałkę.
["Ogniem i mieczem"]
piszczel albo kij – prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.
Pocztowy
Weźmiesz czterdziestu pocztowych.
["Ogniem i mieczem"]
pocztowy – członek pocztu, sługa.
Pokocić
Wtedy dałem mu w pysk, a on się na dół pokocił.
pokocić (dawn., reg.) – poturlać.
Polanka
Dziki i rozbójniczy lud, żyjący dawniej z gwałtów i napadów, teraz ujęty w karby, zajmował "polanki" na rubieżach i leżąc na granicach państwa jak brytan na łańcuchu groził zębem najeźdźcy.
["Ogniem i mieczem"]
polanka – obóz kozacki.
Polityka
Aż oto w powrocie spotkał nas ten wypadek i gdyby nie polityka waszmościów, chybaby na drodze nocować przyszło.
["Ogniem i mieczem"]
polityka – tu: grzeczność.
Poseł
Ledwie Śmierć wlazła całkiem, zatkał ci ją chłop – prosem piknie – bukowym kołkiem, przybił kołek obuchem i poseł.
["Sabałowa bajka"]
poseł (gw.) – poszedł.
Postaw
Rzeczpospolita to postaw czerwonego sukna, za które ciągną Szwedzi, Chmielnicki, Hiperborejczykowie, Tatarzy, elektor i kto żyw naokoło.
["Potop"]
postaw (dawn.) – miara długości tkanin, równa 28 łokci, tj. ok. 16 m;
Hiperborejczyk (z gr.) — członek ludu mieszkającego na północy, autor w sposób zawoalowany określa tak Rosjan, ze względu na cenzurę carską.
Potrzeba
Za jego to przyczyną ta potrzeba wygrana, ja pierwszy publicznie to oświadczam.
["Potop"]
potrzeba (dawn.) – tu: bitwa.
Prezerwatywa
Chciał mu medyk z początku dawać różne prezerwatywy, ale właśnie po pierwszej zdarzył się zaraz paroksyzm.
["Potop"]
prezerwatywa (z łac. praeservare: zachowywać, zabezpieczać) – tu: środek zapobiegawczy, lek uśmierzający albo wzmacniający.
Prezydium
Dlatego pan miecznik porzucił myśl schronienia się do Puszczy Białowieskiej, bo droga do niej była bardzo daleka, a po drodze siła miast znacznych, opatrzonych w liczne prezydia.
["Potop"]
prezydium (z łac. praesidium) – straż, zbrojna załoga.
Prospekt
Dobrze, to siedź; powiem ci jeno, że to nawet i niepolitycznie pannie na drabinie siedzieć, bo ucieszny może dać światu prospekt!
["Pan Wołodyjowski"]
prospekt – tu: widok.
Przebierać się
Ale trzeba będzie zjechać z gościńca, stepem i lasami przebierać się bezpieczniej.
["Ogniem i mieczem"]
przebierać się (dawn.) – podróżować, dostawać się.
Relikwie
Mam pióro ze skrzydeł archanioła Gabriela, które podczas Zwiastowania uronił; mam dwie głowy przepiórek zesłanych Izraelitom na puszczy; mam olej, w którym poganie św. Jana chcieli usmażyć – i szczebel z drabiny, o której się śniło Jakubowi – i łzy Marii Egipcjanki, i nieco rdzy z kluczów św. Piotra… […] Spytajcie się tam, ile relikwiów ode mnie nabrali – i sama księżna, i rycerze, i panny na weselach, na których byłem.
["Krzyżacy"]
"autentyki" relikwii, które rozprowadzał pseudo-mnich Sanderus.
["Krzyżacy"]
"autentyki" relikwii, które rozprowadzał pseudo-mnich Sanderus.
Rum
Ale w tej chwili rum uczynił się na dziedzińcu, albowiem król zasiadł do wieczerzy.
["Krzyżacy"]
rum (dawn.) – rumor, hałas, zamieszanie.
Rybitwa
Radzi byli z takiej obfitości mokrego żywiołu tylko rybitwowie, natomiast inna wszelka ludność, trzymana jakby na uwięzi, przykrzyła sobie po domach i chatach.
["Krzyżacy"]
rybitwa (dawn.) – rybak.
Rzeźba
Wówczas laudańscy i Kmicicowi opasali pierścieniem ową tylną straż i rozpoczęła się rzeźba bez miłosierdzia.
["Potop"]
rzeźba – tu: rzeź.
Serpentyna
Dobądź, Kozacze, serpentyny!
["Ogniem i mieczem"]
serpentyna, szerpentyna (dawn.) – krzywa szabla szlachecka, karabela; od: serpens, serpentis (łac.) – wąż.
Siła
Jak też waszmość myślisz, panie namiestniku, siła książę ma ludzi pod bronią?
["Ogniem i mieczem"]
siła (starop.) – dużo, wiele.
Sklep
Zbyszko z żoną i dziećmi przeniósł się jednak do kasztelu w piątym dopiero roku, gdy już i inne budowy, jak oto: stajnie, obory, kuchnie i łaźnie, były ukończone, a z nimi razem i sklepy podziemne, które stawił stary na kamień i wapno, aby zaś trwałość miały niepożytą.
["Krzyżacy"]
sklep (dawn.) – piwnica.
Solówka
Mówiono, że pieniądze solówkami wozili z Mazowsza.
["Krzyżacy"]
solówka – naczynie na sól.
Sprzężaj
Toporek wił się jak wąż, bo żniwa właśnie nadeszły, więc i ręce, i sprzężaj potrzebne były do roboty.
["Za chlebem"]
sprzężaj – ogół zwierząt pociągowych wykorzystywanych w rolnictwie do transportu i pracy na roli.
Statysta
Wiedzieli, że nie zbywa panu Zagłobie na obrotnym rozumie i fortelach, ale nie przypuszczali, aby pan Zagłoba był takim statystą i tak doskonale umiał sprawy publiczne sądzić.
["Potop"]
statysta (dawn.) – polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).
Sum
Zagłoba sum!
["Pan Wołodyjowski"]
sum (łac.) – jestem.
Swoboda
Kniaź Michał po ożenieniu się z Mohilanką począł starowniej urządzać swoje zadnieprzańskie państwo; ściągał ludzi, osadzał pustki, zapewniał swobody do lat trzydziestu, budował monastery i wprowadzał prawo swoje książęce.
["Ogniem i mieczem"]
swoboda – tu: zwolnienie od danin, udzielane przez pana nowo osiedlanym chłopom i dzierżawcom.
Sztych
Ten zdawał się spać spokojnie, jeno z boku, w szyi widać mu było dużą ranę, zapewne sztychem zadaną.
["Potop"]
sztych – ostry koniec broni białej, pchnięcie bronią białą.
sztych – ostry koniec broni białej, pchnięcie bronią białą.
Szychta
Były tam nieprzebrane zapasy drzewa ułożone w szychty tak wielkie jak domy, składy kul kamiennych sterczące na kształt piramid, cmentarze, lazarety, magazyny.
["Krzyżacy"]
szychta (dawn.) – tu: warstwa, stos;
lazaret – szpital wojskowy bądź przytułek.
Ślub
To waść ślub wedle wojny uczynił?
["Ogniem i mieczem"]
ślub – tu: ślubowanie, przysięga, zobowiązanie.
Tenor
To ja waściom tenor opowiem – rzekł Zagłoba.
["Potop"]
tenor, tenoris (łac.) – ciąg, przebieg, tu: treść, zawartość.
Tok
Na koniec, gdy już ściany były obwieszone, a tok wymoszczony, przyniesiono na powrót senną kniaziównę i złożono ją na miękkich wezgłowiach.
["Ogniem i mieczem"]
tok – podłoga, klepisko.
Wciórności
Śniło mu się, że go w Leszczyńcach tłuką po karku, za to, że zgubił kobiałkę z listami, więc, od czasu do czasu budził się przez pół i powtarzał: „wciornaści!”
["Jamioł"]
wciornaści, wciorności, wciórności – okrzyk wyrażający zniecierpliwienie, złość;
używany tylko gwarowo w liczbie mnogiej jako przekleństwo: diabli!, licho!
Wczasy
Jechał tedy pan namiestnik Skrzetuski wesoło i nie śpiesząc się, jakoby swoją ziemią, mając po drodze wszelkie wczasy zapewnione.
["Ogniem i mieczem"]
wczasy – tu: wygody, miejsce do odpoczynku.
Zadać
Ej, chybaś ty mi co zadała, dziewczyno, że już i świata za tobą nie widzę!
["Ogniem i mieczem"]
zadać – zaczarować.
Zausznice
W słońcu migotały złocenia lektyk, białe i różnobarwne suknie, pióra, zausznice, klejnoty, stal toporów.
["Quo vadis"]
zausznice – tu: kolczyki.
Zbawić
Oto z przyczyny tej burzy on sam o mało życia nie stracił, sił się zbawił i popadł w gorzką niewolę właśnie wówczas, gdy mu na wolności tyle prawie, ile na samym życiu zależało.
["Ogniem i mieczem"]
zbawić (starop.) – pozbawić.
Zbroja
Jedli wieczerzę w owej sieni napełnionej zbroją, która szła przez całą szerokość domu od majdanu aż do sadu z drugiej strony.
["Ogniem i mieczem"]
zbroja (starop.) – broń.
Żenić
Odłamy skał zaczęły się toczyć z hukiem w morze, a lasy pokładły się jak kłos, którym wiatr żenie.
["Wyrok Zeusa"]
żenić (dawn.) – rzucać, ciskać.
Żydy wozić
Jakoż gdy siedli znowu na koń, począł zaraz drzemać i żydy wozić na kulbace, a na koniec usnął na dobre.
["Ogniem i mieczem"]
żydy wozić – przechylać się;
kulbaka – wysokie siodło.
Żywe srebro
Szóstego roku znaleziono z drugiej strony wideł kopalnię żywego srebra, którego eksploatacja podwoiła liczbę mieszkańców.
["Sachem"]
żywe srebro (dawn.) – rtęć;
sachem (wym. sẹjczem), z jęz. Indian Narranganset i Pekotów sachima(u) – wódz Indian północnoamerykańskich, zwł. przywódca algonkińskich plemion północnoatlantyckich wybrzeży.
Żywić
Załogę rozniesiono na szablach, nikogo nie żywiąc.
["Potop"]
żywić – tu: pozostawić przy życiu, darować życie.
Bibliografia
- Michał Arct, "Słownik wyrazów obcych", Wydawnictwo Michała Arcta, Warszawa 1921
- Aleksander Brückner, "Słownik etymologiczny języka polskiego", Wiedza Powszechna, Warszawa 1985
- Zenon Klemensiewicz, "Historia języka polskiego", PWN, Warszawa 1980
- Władysław Kopaliński, "Słownik mitów i tradycji kultury", PIW, Warszawa 1987
- Władysław Kopaliński, "Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem", Świat Książki, Warszawa 2000
- "Słownik języka polskiego" tom 1–3 , red. nauk. prof. dr Mieczysław Szymczak, PWN, Warszawa 1988
- "Słownik wyrazów obcych", Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003
- Wolnelektury.pl
Autor: Janusz R. Kowalczyk, luty 2016
Kategoria:
Literatura
