Okładka i rozkładówki z książki Katarzyny Ryrych "Łopianowe pole", ilustrację: Grażyna Rigall, wydawnictwo: Adamada, 2017.

Tagi
• Łopianowe pole
• katarzyna ryrych
• Adamada
• Grażyna Rigall

Opowiadania, słuchowiska, dramaty Henryka Bardijewskiego są natychmiast rozpoznawalne, o czym decyduje ich intrygujący styl. Bo też równie groteskowych, absurdalnych, surrealistycznych tekstów nie znajdziemy w polszczyźnie zbyt wiele.

Pisarz po mistrzowsku kieruje naszą uwagę na te aspekty codzienności – z gatunku tzw. prawd oczywistych – których już dawno nie dostrzegamy. A szkoda.

Z dorobku Henryka Bardijewskiego wyłowiliśmy kilka charakterystycznych fragmentów jego prozy. Mamy nadzieję, że to dobry sposób, żeby czytelników Culture.pl zachęcić do dalszych samodzielnych poszukiwań. Pozostajemy w przekonaniu, że twórczość pisarza stanowczo na to zasługuje.

Amory

Nie była to piękność skończona, lecz tym większe miała widoki na przyszłość. Zbrzydnąć nie zbrzydnie – pomyślałem – a w promieniach miłości może dojdzie i wypięknieje. Z niektórymi tak bywa.
"Moja scena balkonowa" w: antologia "Przedstawiamy humor polski. Pory roku", Warszawa 1974
 

Bezrobocie

Całokształt

Centrum

Drzwi

Epizod

Filozofia

Grzech

Ja nie mam nic do powiedzenia. Co innego z zadawaniem pytań. Pytać umiem. Kiedyś miałem zostać spowiednikiem. Niestety, stało się inaczej. Zabrakło we mnie miejsca dla cudzych grzechów. Moja pamięć i świadomość nie udźwignęłyby ogromu ludzkiej głupoty. Bo grzech rodzi się głupoty. Mądrzy niewiele grzeszą.
"Emanuel" w: "Aria na tysiąc głosów", Warszawa 2004
 

Hipokryzja

Intymność

Język

Korupcja

Lustracja

Łaskawie

Małżeństwo

Niedyskrecja

Opozycja

Płaca

– A jakie jest u was przeciętne wynagrodzenie, czyli płaca?
– U nas nie ma nic przeciętnego, ani wynagrodzenia, ani płacy. Każdy sam się wynagradza.
Po tych słowach zrobiło się mniej przyjemnie, a potem, kiedy profesor wystąpił z trudniejszym pytaniem, jeszcze mniej.
– Chyba są w księstwie ludzie, którzy uważają, że przebywanie na marginesie to nienajlepszy model życia?
Zapadła cisza. Książę nerwowo jadł naleśniki, księżna zapatrzyła się w talerz, hetman zzieleniał.
"Wyprawa do kraju księcia Marginała", Warszawa 2009
 

Porządek

Pukanie

Rodzina

Sukces

Studia

Świat

Teatr

Uśmiech

Wieczność

Wina

Zarządzanie

Zdziwienie

Źródło

Żywioł

Autor: Janusz R. Kowalczyk, styczeń 2018

Choć możemy sobie wyobrazić powieść osadzoną w przestrzeni zaledwie naszkicowanej albo nieciekawej jako miejsce akcji, to jednak połączenie literatury i geografii jest niezwykle korzystne, i to dla obu stron. Literatura potrafi nazwać na nowo miejsca, które wydają się nam banalne i oczywiste – a przez to pomijane przez nasz wzrok. Potrafi też odzyskać przestrzeń, która wydaje się nieciekawa lub nieprzyjazna, uczynić ją zdatną do symbolicznego zamieszkania. A w drugą stronę: konkretne miejsca z ich historią, społeczną specyfiką i skomplikowaną symboliką mogą stanowić zarzewie dla budowania opowieści.

Pisarze i pisarki w terenie

Polska literatura ostatnich lat wchodzi w szczególne związki z przestrzenią. W przeciwieństwie jednak do literatury małych ojczyzn, chodzi tu raczej o miejsca, a nie obszary – konkretne, pojedyncze, często intymne i kameralne. Niekiedy są to miejsca dobrze znane, ale opowiedziane na nowo, a czasem jesteśmy zabierani tam, gdzie literatura rzadko zagląda, przez co narzędzia do jej opisu wykuwają się na naszych oczach.

Poniższe zestawienie to przegląd sześciu najciekawszych wycieczek tego typu z 2017 roku. Zaczniemy od Pawła Sołtysa i jego nieoczywistej Warszawy bocznych dzielnic i ulic, potem zawędrujemy na krakowski Kazimierz, do bólu znany, ale jednak pokazany zupełnie inaczej. Następnie zajrzymy do małych i średnich miast – najpierw na blokowisko Anny Cieplak, potem na przedmieścia Częstochowy Wioletty Grzegorzewskiej. A na koniec zbadamy dwa zupełnie różne, ale korespondujące ze sobą obrazy z prowincji: w prozie Macieja Płazy i w najnowszej powieści Michała Witkowskiego.

Zaułki i boczne ulice

Domyślną przestrzenią wielkomiejską w polskiej kulturze jest oczywiście Warszawa. Stolica ukazywana jest zazwyczaj jako moloch, anonimowa przestrzeń, w której dokonuje główni bohaterowie przeżywają alienację. Dlatego szczególnie ciekawe są te sytuacje, gdy miasto, a dokładniej jego dzielnice, jest opisywane jest z czułością: jako swojskie, lokalne i przyjazne. Sztuka taka udała się ostatnio Pawłowi Sołtysowi (znanemu publiczności muzycznej jako Pablopavo), który zadebiutował zbiorem "Mikrotyki", tomem krótkich opowiadań osadzonych w Warszawie "boczniejszych" ulic. Wiele tekstów Sołtysa (a także Pablopavo) to wariacje na temat ulicznej ballady, czyli pierwowzoru legend miejskich. Ich bohaterami są zwykli mieszkańcy bloków i kamienic, a także gangsterzy o gołębich sercach, tragiczni kochankowie czy ludzie szczególnie dotknięci przez los. Narrator u Sołtysa to flaner XXI wieku – melancholijny włóczęga, który przemierza te mniej oczywiste ulice albo krąży po mieście tramwajem lub autobusem.

Podczas tych wypraw historie przyklejają się do niego, rozwijają się wraz z rytmem jego kroków. Wyrastająca z nich Warszawa złożona jest setek pojedynczych miejsc – każde z nich ma wielkomiejski sznyt, a jednocześnie swoją plemienność; są zamieszkane najczęściej przez zamknięte i zwarte społeczności. Wielkomiejska lokalność to rzadkie zjawisko w polskiej prozie, dlatego Sołtys przeszczepia na polski grunt tradycje czeskie czy rosyjskie. Dzięki niemu warszawskie ulice stają się przyjaźniejsze i ciekawsze, a wiele miejsc, takich jak Stegny czy Grochów, zostaje oryginalnie zdobyte dla literatury.

Skansen w mieście

Ni to jesień, ni to zima (za Piotrem Mareckim można powiedzieć, że to po prostu "sezon grzewczy"), spowity smogiem Kraków, a konkretniej – krakowski Kazimierz, dzielnica tysiąca i jednej knajpy, a także kilkunastu barbershopów i paru zakładów rzemieślniczych, które przed upadkiem uratowała hipsterska nostalgia. U Macieja Prusa w powieści "Przyducha" te kilkanaście gęstych kwartałów zamienia się niemalże w osobną planetę – od południa mosty zamknięte, od północy kordony sanitarne. Krążą pogłoski o epidemii, nikt jednak nie choruje. Towarzyszą im plotki o seryjnym mordercy, który odcina ofiarom palce. Ale czy to prawda, czy raczej kolejna barowa historyjka opowiadana z nudów przy kolejnej bani (pamiętajmy, to Kraków) wiśniówki?

Prusowi udało się stworzyć niezwykły pastisz knajpianej opowieści. Jego krakowski Kazimierz jest przeładowany stereotypowymi postaciami i miejscami – do tego stopnia, że to, co banalne i do bólu znane, zamienia się w niezwykłą balladę o miejscu, które na dobre znika z literackiej mapy Polski, na potrzeby turystyki zamieniając się we własną karykaturę. "Przyducha" to galeria miejsc, które dekadę czy dwie temu uchodziły za szczyt artystycznego wyrafinowania – zadymione, ciasne kawiarenki, w który stoły zalane są woskiem świec, na nich serwetki, niegdyś białe, teraz mieniące się wszystkimi kolorami wódek smakowych dostępnych w barze, a na chybotliwych krzesłach wciąż te same postaci: poeci jednego tomiku, powieściopisarze z wciąż niedokończonym debiutem, niespełnieni krytycy i wieczni doktoranci. Prus tworzy tę barwną panoramę tylko po to, aby ostatecznie wysadzić ten świat w powietrze – bez żalu i sentymentu. To chyba najlepsze rozwiązanie, skoro alternatywnym wyjściem jest piekło skansenu dla zachodnich turystów.

Domy z betonu

Choć blokowiska z PRL-u w swoich najrozmaitszych wariantach to wciąż najpopularniejsza forma budynków mieszkalnych w Polsce, w literaturze pojawiają się one stosunkowo rzadko. Są oczywiście, szczególnie w ostatnich latach, wyjątki – o blokach pisali Łukasz Orbitowski czy Salcia Hałas. Blokowisko jako miejsce akcji określa zazwyczaj z góry klasę społeczną bohaterów, sugeruje też raczej negatywne zjawiska, czyli mniejszą lub większą patologię albo beznadzieję. W przypadku dwóch powieści Anny Cieplak sprawa wygląda inaczej. W debiutanckim "Ma być czysto" akcja rozpięta jest między typowym blokowiskiem a osiedlem deweloperskim, co przekłada się w ciekawy sposób na rozmaite napięcia wewnątrz samej opowieści. Choć nazwa nie pada wprost, dociekliwi czytelnicy rozpoznali, że opisywane miasto to rodzinne miejsce autorki, Dąbrowa Górnicza.

W "Latach powyżej zera" akcja przenosi się do sąsiedniego Będzina. Cieplak udało się stworzyć chyba najbardziej neutralny opis bloków w mieście średniej wielkości w polskiej literaturze. Wydobyte zostają wszystkie wady i ograniczenia – słaba oferta kulturalna i edukacyjna, problemy z komunikacją, podupadająca infrastruktura. To wszystko nie przeszkadza głównej bohaterce wieść radosnego i w dużej mierze spełnionego życia. Ostateczna wymowa książki jest pesymistyczna – Cieplak pokazuje, że nie wystarczy się starać, żeby osiągnąć sukces, zazwyczaj potrzebne są jeszcze odpowiednie wsparcie otoczenia i zasoby. Niemniej opowieść o tej przestrzeni, która mocno ukształtowała bohaterkę "Lat powyżej zera", prowadzona jest trzeźwo i bez kompleksów. To szczególnie cenne w zalewie narracji, które na zmianę mitologizują albo patologizują blokowiska.

Kolaże na przedmieściach

Po głośnych i świetnie przyjętych "Gugułach" Wioletta Grzegorzewska powróciła niedawno z kolejną powieścią "Stancje", będącą w dużej mierze kontynuacją losów znanej już czytelnikom bohaterki. O ile "Guguły" opowiadały o fascynującym, ale i niełatwym dzieciństwie na polskiej wsi lat 80., o tyle "Stancje" przenoszą nas do Częstochowy epoki transformacji ustrojowej. Wraz z dorastaniem głównej bohaterki (teraz jest już na studiach) zmienia się charakter rzeczywistości. Znikają Schulzowskie z ducha elementy mitologizacji świata – zastępuje je pogłębiona obserwacja obcej i często nieprzyjaznej przestrzeni miejskiej. Częstochowa początku lat 90. to nie metropolia, ale raczej małe miasteczko, które rozlewa się w rozległe tereny podmiejskie o niejasnym statusie. To właśnie tam rozpoczyna swoja odyseję nastoletnia Wiola, na którą każda kolejna osoba projektuje swoje tęsknoty i fantazje. Jest to możliwe przede wszystkim dlatego, że dziewczyna, podobnie jak miasto, do którego właśnie przyjechała, jest jeszcze nieuformowana. Dlatego ścierają się tu najróżniejsze, zazwyczaj nieprzystające do siebie elementy – z jednej strony ludowo-tradycyjna odmiana katolicyzmu symbolizowana przez Jasną Górę, z drugiej rodzący się drapieżny i wulgarny kapitalizm, którego uosobieniem są świecące całą dobę neony właśnie otwartego McDonald’sa. W "Stancjach" nakładają się na siebie także plany czasowe – za sprawą wspomnień starej zakonnicy powraca wojna a wraz z nią elementy dawno minionej przeszłości. Tym samym przestrzeń, w której Wiola próbuje się zadomowić, ulega jeszcze większemu pokawałkowaniu. W efekcie otrzymujemy niezwykły portret amorficznego miasta-niemiasta, jednocześnie wystrzelonego w przyszłość i zakorzenionego mocno w przeszłości, gdzie o teraźniejszość (a więc własną tożsamość) trzeba nieustannie walczyć.

Nowa wieś

W listopadzie 2017 roku Maciej Płaza, laureat Nagrody Gdynia za zbiór opowiadań "Skoruń" (2015), powrócił z nową książką, tym razem wielowątkową powieścią "Robinson w Bolechowie". Proza Płazy nawiązuje do najlepszych tradycji tzw. literatury chłopskiej (głównym punktem odniesienia jest tu oczywiście Wiesław Myśliwski), ale jednocześnie tworzy jej nowy rozdział. Po latach, a nawet dekadach zaniedbań w polskiej literaturze w kwestii portretowania wsi, Płaza (oraz kilku innych debiutujących autorów, takich jak Weronika Gogola, Andrzej Muszyński czy Joanna Lech) wysłał nowy, orzeźwiający impuls do piszącego środowiska. Udało mu się zerwać z powszechną zasadą przedstawiania polskiej prowincji albo naiwnie i z sentymentalną mitologizacją, albo jako ciemnogrodu będącego siedliskiem patologii.

Wieś u Płazy jest odarta z transcendencji, choć jednocześnie pokazywana jest jako mikrokosmos, amalgamat rozmaitych tradycji i języków – miejsce kluczowe dla kształtowania się specyficznej formy świadomości i stosunku do świata. Wielowiekowa kultura chłopska z panteistyczną formą metafizyki pod koniec XX wieku ostatecznie obumarła, co doskonale widać w obu książkach Płazy. Nie oznacza to jednak, że zniknęły przywiązanie do ziemi, kult pracy i sztywne zasady rządzące relacjami rodzinnymi i sąsiedzkimi. "Skoruń", który opowiada o latach 80. na polskiej wsi, doskonale pokazuje, jak stosunkowo nowa tradycja PRL-u weszła w relację z wielowiekową tradycją. Z kolei w "Robinsonie w Bolechowie" doszedł wątek wsi po wejściu do Unii Europejskiej, czyli kolejny czynnik przekształcania się polskiej prowincji. Płaza nie opisuje kolejnych rewolucji – u niego zmiany nadpisują się na sobie, tworząc palimpsest. W efekcie opisy wsi są bardzo realistyczne, skupione przede wszystkim na ziemi – już nie bóstwie-karmicielce, ale trudnej i niewdzięcznej materii, która wciąż jednak potrafi skrywać tajemnice i budzić lęk.

Miasteczko graniczne

Najnowsza powieść Michała Witkowskiego przenosi nas do tytułowego, fikcyjnego miasteczka o nazwie Wymazane. Choć samej miejscowości nie znajdziemy na mapie, to jednak doskonale wiemy, jak wygląda i gdzie mogłoby się znajdować. Nie po raz pierwszy Witkowski zabiera nas na rubieże naszej ojczyzny – wcześniej były to genialne zimowe Międzyzdroje, gdzie nie ma nikogo, wiatr hula po ulicach a mieszkańcy zapadają w hibernację, dzięki której mogą przetrwać do następnego sezonu wakacyjnego. Tym razem Witkowski zdecydował się stworzyć scenerię od zera. Wymazane umiejscowił na końcu świata (z polskiej perspektywy), jeszcze kawałek za Suwałkami, tuż przy granicy z Litwą i Obwodem Kaliningradzkim. Miasteczko otoczone jest z jednej strony bagnami, z drugiej lasem, gdzie "rosną same trujaki". Dojechać tam można tylko jednym autobusem, a atmosfera powszechnej beznadziei unosi się na każdym kroku. Wymazane to miejsce niezwykłe, gdyż kondensujące wszystko to, co wstydliwe i na co dzień wypierane z naszej zbiorowej świadomości. Zasadą estetyczną, która rządzi tą przestrzenią jest bylejakość i powszechny uwiąd wyobraźni – kwiaciarnia nazywa się Maria, agencja towarzyska Venus, a bar… Bar. Lokalna bizneswoman majątek zbija na rzeczach podejrzanych i często odrażających, jak ferma lisów, hodowla pieczarek ("grzyb, co rośnie na gównie") czy wielofunkcyjny zajazd najniższej kategorii dla kierowców tirów. Perwersyjność prozy Witkowskiego polega właśnie na pokazywaniu rzeczy tylko pozornie oczywistych i powszechnych, od których najchętniej odwracamy wzrok. Wymazane to Polska brzydka, ale swojska, smrodliwa i jednocześnie przytulna. To właśnie tam, a nie w Warszawie (która w powieści jest jednym wielkim symulakrum) zdaniem autora bije serce naszego kraju.

Autor: Michał Sowiński, styczeń 2018

Nowe pisarskie oblicza Olgi Tokarczuk i Jerzego Pilcha, reporterskie śledztwa Małgorzaty Szejnert, Justyny Kopińskiej i Cezarego Łazarewicza, biografie Zbigniewa Herberta, Krzysztofa Komedy czy Jerzego Popiełuszki to tylko kilka przykładów lekturowych nowości, jakie w 2018 roku szykują dla nas wydawcy.
 

Agnieszka Wolny-Hamkało, "Moja córka komunistka"

W styczniu Grupa Wydawnicza Foksal wydaje w serii Archipelagi książkę "Moja córka komunistka" jednej z najbardziej charakterystycznych autorek ostatnich lat. Agnieszka Wolny-Hamkało jest poetką, autorką książek dla dzieci, dziennikarką i performerką. W jej kolejnej (po "41 utonięciach") powieści, dorastanie Anny – która z dziewczynki biegającej boso na wsi zmienia się w punkówę, a potem w panią doktor z artystycznym zacięciem – staje się zarazem historią przemian w Polsce po roku 1989.

Kornel Filipowicz, "Romans prowincjonalny i inne historie"

W lutym ukaże się "Romans prowincjonalny i inne historie" Kornela Filipowicza. To już trzecia książka dokumentująca dokonania twórcze wybitnego prozaika (po "Najlepiej w życiu ma Twój kot" i "Moja kochana, dumna prowincja") z publikowanej w ostatnich latach serii wydawnictwa Znak. Kornel Filipowicz to niedościgły mistrz słowa. Jego proza jest klarowna i lakoniczna, a emanuje z niej empatia dla świata i człowieka. Jego pióro odkrywa podskórny sens pozornie banalnych wydarzeń, zapala ich wewnętrzne światło. W "Romansie…" bliskość, tęsknota, pomyłki, spotkania i rozstania układają się w wielobarwny, migotliwy pejzaż ludzkich emocji. Autorski wybór Wojciecha Bonowicza, poza opowiadaniami, prezentuje również dwie mikropowieści – osobny gatunek, stworzony przez Filipowicza.
 

Mikołaj Grynberg, "Księga wyjścia"

W 2018 roku przypada pięćdziesiąta rocznica Marca 68. Z tej okazji 7 marca wydawnictwo Czarne proponuje "Księgę wyjścia"Mikołaja Grynberga– 80 rozmów z tymi, którzy po wojnie sześciodniowej w Izraelu oraz po wydarzeniach z marca 1968 roku podejmowali decyzje, czy zostają w Polsce, czy emigrują. Osobiste, bezpośrednie rozmowy prowadzi fotograf, psycholog z wykształcenia, autor rewelacyjnego tomu opowiadań "Rejwach" (2016). Grynberg ma też na koncie zbiory wywiadów: "Ocaleni z XX wieku" (2012) i "Oskarżam Auschwitz. Opowieści rodzinne" (2014).

Małgorzata Szejnert, "Wyspa węży"

W marcu w Znaku będzie miała swoją premierę "Wyspa węży", nowa książka Małgorzaty Szejnert. Porządkując stare listy autorka natrafiła na rodzinną zagadkę. W maju 1943 roku jej wuj Ignacy Raczkowski został pochowany na cmentarzu w Rothesay na wyspie Bute. Dlaczego w domu o tym nie mówiono? Czy jego obecność na wyspie mogła być czymś wstydliwym? Reporterka rusza w podróż śladami wuja – do londyńskich archiwów i do Szkocji.

Cezary Łazarewicz, "Koronkowa robota"

"Koronkowa robota. Sprawa Gorgonowej" Cezarego Łazarewicza to kolejne śledztwo laureata Nike 2017, autora przejmującego "Żeby nie było śladów" o zabójstwie Grzegorza Przemyka. Tym razem Łazarewicz wraca do najgłośniejszego procesu dwudziestolecia międzywojennego: oskarżonej Ricie Gorgonowej zarzucano brutalny mord na siedemnastoletniej Lusi, którego miała dokonać ostatniej grudniowej nocy 1931 roku. Czy słusznie obwołano ją najczarniejszym z czarnych charakterów Drugiej Rzeczpospolitej? Tego dowiemy się w połowie marca.

Justyna Kopińska, "Z nienawiści do kobiet" ("Polska odwraca oczy" cz. 2)

Świat Książki proponuje kolejny zbiór bezkompromisowych reportaży Justyny Kopińskiej – "Z nienawiści do kobiet". Odważna tropicielka zła, która zawsze chciała być policjantką śledczą, przedstawia nowe opowieści o pokrzywdzonych i sprawcach. Sukces poprzednich książek "Czy Bóg wybaczy siostrze Bernadetcie" (2015) i pierwszego tomu "Polska odwraca oczy" (2016) pokazuje, jak bardzo potrzebny jest jej donośny głos, który zmusza do zobaczenia krzywdy i przypisania odpowiedzialności.

Olga Tokarczuk, "Opowiadania bizarne"

Wydawnictwo Literackie zaplanowało na wiosnę wydanie zbioru "Opowiadania bizarne"Olgi Tokarczuk. Nowym tomem prozy autorka udowadnia, że jest mistrzynią krótkiej formy. Pisarką, która odważnie szuka nowych środków wyrazu, idąc nierzadko pod prąd czytelniczych oczekiwań. Jej nowe teksty zdaniem znawców, zaskoczą zarówno krytyków, jak i miłośników talentu autorki "Ksiąg Jakubowych". To zupełnie nowa Olga Tokarczuk.

Magdalena Grzebałkowska, biografia Krzysztofa Komedy

W kwietniu Znak przewiduje wydanie biografii Krzysztofa Komedy pióra Magdaleny Grzebałkowskiej.

Milena Kindziuk, biografia Jerzego Popiełuszki

W tym samym czasie ukaże się jeszcze biografia księdza Jerzego Popiełuszki. Napisała ją Milena Kindziuk,  autorka między innymi rozmów z Janem Twardowskim– "Jedynie miłość ocaleje" (1999), a firmuje ją także Znak.

Andrzej Franaszek, "Herbert. Biografia I. Niepokój" i "Herbert. Biografia II. Pan Cogito"

Rok Zbigniewa Herberta oficyna Znak uczci wydaniem biografii poety, pióra Andrzeja Franaszka. W maju ukażą się dwa tomy: "Herbert. Biografia I. Niepokój" i "Herbert. Biografia II. Pan Cogito". Franaszek jest literaturoznawcą, krytykiem literacki i sekretarzem Międzynarodowej Nagrody Literackiej im. Zbigniewa Herberta. Warto przypomnieć, że w 2011 roku opublikował znakomicie przyjętą monumentalną pracę "Miłosz. Biografia". Franaszek znany jest z dokładności i sumienności. Jego książki są zawsze oryginalne, sugestywne i świetnie udokumentowane. Znak nosi się też z zamiarem wznowienia jego pracy "Ciemne źródło. Esej o cierpieniu w twórczości Zbigniewa Herberta" wzbogaconej o nowy rozdział, napisany z dzisiejszej perspektywy. Autor porusza w nim kwestie związane z recepcją poezji Zbigniewa Herberta oraz odkrywaniem kolejnych kart jego biografii.

Patrycja Pustkowiak, "Maszkaron"

W maju Znak Literanova opublikuje nową książkę Patrycji Pustkowiak zatytułowaną "Maszkaron". Jej obiecujący debiut "Nocne zwierzęta" (2013) bodaj nikogo z czytających nie pozostawił obojętnym. Książka ukazywała trzydziestoletnią bohaterkę, nadal młodą, choć pozbawioną złudzeń – która, żeby dotrzeć do granic ludzkiego doświadczenia – postanowiła zakosztować wszystkiego (alkoholu, narkotyków, pornografii). Powieść narobiła sporo szumu, dzieląc czytelników i krytykę na zdecydowanych entuzjastów i żywiołowych antagonistów. Ci pierwsi podkreślają talent autorki w zabawnym ukazaniu odrażających meandrów współczesności, w które coraz częściej nolens volens bywamy uwikłani.

Dorota Masłowska, nowa powieść

Na Targi Książki w Warszawie planowane jest wydanie nowej powieści Doroty Masłowskiej. "Brzmi tajemniczo i niech tak przez jakiś czas jeszcze zostanie"– deklarują redaktorzy z Wydawnictwa Literackiego.

Jerzy Pilch, "Żywego ducha"

Latem można będzie zapoznać się z zaskakująco nowym Jerzym Pilchem. Znakomity prozaik w swojej powieści "Żywego ducha" wyraźnie zmienia rytm narracji i po raz pierwszy w swej twórczości zbliża się do gatunku science fiction– albo nawet i dystopii – rysując obraz świata po apokalipsie.

Autor: JRK, JS, styczeń 2018

Niech czytelnik nie da się zmylić: choć teoretycznie książka Michała Dudy jest monografią znanej wrocławskiej architektki, w praktyce to także barwna opowieść o XX-wiecznych losach miasta, które posiada skomplikowaną historię i niejednoznaczną tożsamość. Autor umiejętnie wpisuje dorobek Jadwigi Grabowskiej-Hawrylak w szeroki kontekst powojennych realiów. 

Jadwiga Grabowska-Hawrylak w 1945 roku rozpoczęła studia architektoniczne we Wrocławiu i z tym miejscem związała na stałe swoje życie. Twórczość architektki jest więc nierozerwalnie związana z losami tego miasta, jego sytuacją polityczną, społeczną, ekonomiczną. Tę specyficzną relację doskonale rozumiał Michał Duda, bo opowiadając o dorobku projektantki nie ograniczył się do prezentacji poszczególnych projektów. Działalność zawodową Grabowskiej-Hawrylak uczynił elementem rozwoju miasta, od czasu jego powojennej odbudowy, przez socrealizm, poodwilżowy "renesans" modernizmu, trudny czas uprzemysłowienia budownictwa w latach 70., aż po niezwykłe lata 80. i 90., kiedy w obliczu transformacji zmieniać się zaczął zarówno styl budowania, jak i inwestorzy.

Wrocławska architekta swoją karierę zaczęła od odbudowy: projektowała kamienice, które po wojnie należało podnieść z gruzów, nadać im na nowo historyzujące - "zabytkowe" - formy. W wielu miastach dźwigano z ruin lub wręcz budowano na nowo obiekty, mające stanowić architektoniczne dziedzictwo narodu; kamienice Rynek – Ratusz 7 i 8, które projektowała młoda Grabowska-Hawrylak, wraz z wieloma innymi staromiejskimi budowlami, trzynaście lat od powstania wpisano do rejestru zabytków! Michał Duda pisze: "Jako uzasadnienie podano, że zaprojektowane przez Jadwigę Grabowską-Hawrylak budynki są przykładem barokowych kamienic mieszczańskich z przełomu XVI i XVII wieku (sic!)".

Jadwiga Grabowska-Hawrylak znana jest przede wszystkim jako autorka osiedla przy placu Grunwaldzkim, ze względu na wysokość budynków zwanego "Manhattanem". Budowany na przełomie lat 60. i 70. zespół mieszkaniowych wieżowców, połączonych z kompleksem pawilonów handlowo-usługowych, choć powstał w czasach uprzemysłowienia i prefabrykacji, jest w pełni autorską wizją, oryginalną i do dziś wyróżniającą się na tle obiektów mieszkaniowych. Michał Duda pisze, że "niemal natychmiast obiekty stały się jedną z architektonicznych ikon miasta – ich zdjęcia pojawiały się w albumach, na pocztówkach i plakatach, a zespół przy placu Grunwaldzkim z roku na rok coraz głębiej wrastał w mentalną mapę Wrocławia". Autor książki szczegółowo opisuje, jak rodził się projekt bloków, zwanych potocznie "sedesowcami", jak kształtowała się koncepcja tego zespołu zabudowy i na czym polega jego wyjątkowość (prefabrykat, z którego architektka stworzyła oryginalne elewacje domów, charakterystyczna ścianka – balustrada balkonowa została nawet opatentowana!).  "Manhattan" nie jest jedynym tak oryginalnym osiedlem, które powstało w zespole Grabowskiej-Hawrylak, większość z tych wizji pozostała jednak na papierze, szczególnie te, rysowane w latach 70., kiedy oto odważne koncepcje lśniących wieżowców i nowoczesnych hoteli, osiedli, biurowców były dobrze widziane przez władze, ale zbyt kosztowne, by móc je zrealizować.

Nie zmienia to jednak faktu, że w dorobku Grabowskiej-Hawrylak dominują obiekty, które do dziś uznaje się za wyjątkowe na tle ówczesnej przeciętnej produkcji architektonicznej. Supernowoczesne i wyjątkowo przyjazne dzieciom budynki szkolne czy powściągliwy w formie Dom Naukowca o perfekcyjnie wyważonych proporcjach i grze faktur i kolorów na fasadzie możemy niestety podziwiać już tylko na kartach książki – współczesne "remonty" i termomodernizacje zniszczyły wysmakowane detale, harmonijny układ starannie dobranych okładzin, które stanowiły o jakości tej architektury.

Tak jak w latach 60. architektka potrafiła w stylistyce modernistycznej komponować oryginalne, niebanalne bryły, tak w latach 80. pojawiają się w jej projektach historyzujące detale. Przetworzone jednak w autorski sposób: dowodem tego może być dom własny architektki, będący trawestacją archetypicznych elementów architektury "domu jako schronienia", czy kościół przy ulicy Macedońskiej, w którego nowoczesnej bryle echa gotyku zharmonizowano z elementami XX-wiecznymi, żelbetowymi kratownicami, z których powstał wieże, czy z kompozycją gęstych, ale małych okien, tworzących charakterystyczną mozaikę na ceglanych elewacjach. Świątynia powstała jako pomnik tysiąclecia Diecezji Wrocławskiej i miał być rozmową z siedzą arcybiskupstwa, czyli katedrą na Ostrowie Tumskim. "Choć dyspozycja przestrzenna katedry została przywołana niemal dosłownie, to żaden z elementów architektury nie został zacytowany wprost, ale przefiltrowany przez doświadczenie i poczucie estetyki współczesnego architekta".

Monografia Jadwigi Grabowskiej-Hawrylak, pióra Michała Dudy, to wartko tocząca się opowieść o działalności architektki w epoce pozornie niesprzyjającej autorskiej twórczości i o tym, jak powstały projekty stanowiące dziś niezwykle ważne elementy krajobrazu Wrocławia. Ale nie tylko żywo napisany tekst jest walorem tej książki. Połączenie ciekawej narracji ze starannie opracowaną formą graficzną tomu "Patchwork" doceniono poza granicami Polski.

DAM Architectural Book Award – to istniejąca od 2009 roku nagroda dla najlepszych książek, poświęconych architekturze. Konkurs wymyśliło i organizuje Niemieckie Muzeum Architektury - Deutsches Architekturmuseum (DAM) we Frankfurcie, zaś laureaci ogłaszani są podczas dorocznych targów książki w tym samym mieście. W 2010 roku wyróżnienie w kategorii publikacji dla dzieci otrzymali Aleksandra Machowiak i Daniel Mizieliński za książkę "Treppe Fenster Klo. Die ungewöhnlichsten Häuser der Welt‎”" czyli za niemieckie wydanie doskonale w Polsce znanego tomu „D.O.M.E.K.”. W 2017 roku jedną z dziesięciu najlepszych architektonicznych książek świata uznano tom "Patchwork. Architektura Jadwigi Grabowskiej-Hawrylak", wydany przez Muzeum Architektury we Wrocławiu. Laur przyznano za niebanalne przedstawienie różnorodnego dorobku architektki, a także za przystępną formę bogato ilustrowanej i starannie graficznie opracowanej opowieści o jednej z ciekawszych architektek drugiej połowy XX wieku.  Deutsches Architekturmuseum doceniło nie tylko tekst Michała Dudy, ale i projekt graficzny Kamy Sokolnickiej oraz zdjęcia Chrisa Niedenthala i Jakuba Certowicza. Na angielski książkę przetłumaczyli Grzegorz Piątkowski i Joe Biggerstaff , redakcyjnie nad projektem czuwała Małgorzata Devosges-Cuber.

Przy okazji tego niewątpliwego sukcesu rodzi się pytanie, dlaczego polskie książki tak rzadko tłumaczone są na inne języki. Ani jakością edytorską, ani merytoryczną nie odstają od zagranicznych, co więcej, poruszają tematy ciekawe także dla obcokrajowców, jednak wydawane tylko po polsku siłą rzeczy pozostają dla innych niedostępne. Może nagroda dla książki "Patchwork" powinna dać polskim wydawcom do myślenia?

Autorka: Anna Cymer, styczeń 2018

2018/01/22

Tagi: Jadwiga Grabowska – HawrylakPatchwork. Architektura Jadwigi Grabowskiej – Hawrylaksedesowcewrocławski Manhattanrchitektura PRL

Wideo Culture.pl

► Cicha i Spółka w "Jidyszlandzie"

► Jak stworzyć Wiedźmina 3?

► Sutari: słowiański soul na trzy głosy

► Anatomia Sceny - Paweł Dyllus o "Chce się żyć"

Recenzje

Książki

Albumy

Filmy

Komiksy

Dobry kabaret to atmosfera, a jego program to światopogląd. Były takie za czasów PRLu: bawiąc i bulwersując, apelowały do rozumu widza, budziły jego sumienie. Intrygowały formą i zachwycały wykonawczą perfekcją. Przypominamy kilka z nich.

Wzorem jednego z punktów "Regulaminu firmy portretowej"Witkacego– który z góry rozstrzygał, że "nieporozumienia wykluczone"– wyjaśnijmy od razu, o jaką formułę kabaretu chodzi. "Model kabaretu polskiego jest nieco inny niż światowego. Na świecie kabaret kojarzy się z tańczącymi panienkami, strip-teasami, bajerami. U nas w kabarecie rozpanoszyła się polityka"– wspominał swego czasu ["Rzeczpospolita", 12–13 października 1991] Tadeusz Drozda:

Kiedyś, gdy zaczynałem swój program w kawiarni Nowy Świat, dobijali się jacyś czterej panowie. Nie było miejsc, ale mieli widać duże przebicie, bo raptem, specjalnie dla nich pojawił się nowy stolik. Usiedli, posiedzieli dziesięć minut, wstali, wyszli. Okazało się, że czterech Niemców biznesmenów zobaczyło, że gra kabaret. Postanowili się zabawić. A tu stoi facet, ględzi coś po polsku, ludzie się śmieją, oni nie kumają. Zapytali kogoś, czy tak będzie przez cały czas, ludzie potwierdzili: – Ja, ja. Jawohl. No to oni: – Danke schön. No i wyszli. 

Nad Wisłą te najlepsze, chętnie wspominane programy kabaretowe, rodziły się zawsze w atmosferze buntu wobec zastanej rzeczywistości, w duchu przełamywania obowiązujących konwencji.

Zespoły jednoczące w śmiechu żądnych inteligentnej rozrywki widzów przeciw jaskrawym przejawom głupoty, indolencji czy obłudy warstw rządzących w czasach, gdy władza miała jeden, konkretny adres. Jasny podział: "my" i "oni" pozwalał śmiać się chórem.

Po wojnie najlepsze wzorce kabaretu literackiego preferowały zespoły: Piwnicy pod Baranami Piotra Skrzyneckiego, Konia i Owcy Jerzego Dobrowolskiego, Dudka Edwarda Dziewońskiego, telewizyjnego Kabaretu Starszych Panów Jeremiego Przybory i Jerzego Wasowskiego. W ślad za nimi ruszyły kabarety: Salon Niezależnych, Elita, Tey, Pod Budą. Także Pod Egidą, jednak tylko wtedy, gdy jego szef Jan Pietrzak trafia na niechętną mu ekipę polityczną, bo przy sprzyjającym mu wietrze najwyraźniej traci na dowcipie i wdzięku.

Długo oczekiwane zmiany demokratyczne wprowadziły jednak nowe linie politycznych podziałów, które równie gęstą siatką pokryły także kabaretową widownię. Powspominajmy więc kabarety, które dawały odpór w czasach Polski Ludowej.

Piwnica pod Baranami

Krakowski kabaret, który od 1956 roku odgrywał niepoślednią kulturotwórczą rolę w czasie powojennych zaniedbań i upośledzenia polskiej inteligencji. Rozkwitł pod wodzą Piotra Skrzyneckiego, nie bez udziału innych twórców, by wymienić kilka najbardziej znaczących nazwisk z pierwszych lat konsolidowania się zespołu, jak: Wiesław Dymny, Kazimierz Wiśniak, Joanna Olczak, Janina Garycka, Zygmunt Konieczny, Ewa Demarczyk.

Przez wszystkie lata trwania w PRL Piwnica pod Baranami była zjawiskiem daleko wykraczającym poza pojęcie kabaretu. Enklawą dla tych artystów, których twórczość odstawała od oficjalnie aprobowanych standardów. Szczelny na ogół system zajadłej ideologicznej propagandy bywał bezradny wobec zjawisk tak osobnych, wręcz nieobliczalnych, jak piwniczna formacja artystycznych osobowości – o określonym smaku estetycznym i wyrazistych poglądach – połączonych niezgodą na wszelką oficjalną pompę i celebrę.

Paradoks Piwnicy polega na tym, że jako kabaret stroniący od doraźności – spraw polityki dotykający najwyżej z wyrozumiałą ironią – dzięki swej absolutnej niezależności zaczął odgrywać w Polsce Ludowej ważną rolę quasi-polityczną, co mu zresztą nieraz przysparzało kłopotów.

W latach 1956–1989 śmiech generowany w podziemiach krakowskiego Pałacu pod Baranami był jedną z najdotkliwszych form obrony ludzi wykluczonych – w ich liczbie twórców i artystów, zwłaszcza początkujących – przed poczynaniami niekochanej władzy. Tak się dziwnie składa, że Piwnica trwa do dziś i nadal robi to samo. Broni się przed moralną znieczulicą i duchową martwotą bogacącego się świata.

Kabaret Starszych Panów

Dwaj nieskazitelnie wychowani gentlemani – ze świata, gdzie wciąż obowiązują najwyższe zasady honoru i humoru – nieopatrznie zaplątani w dziwnie zgrzebną powojenną rzeczywistość, wciąż nas taktownie zaskakują i wzruszają. Zachowane odcinki telewizyjnych programów Kabaretu Starszych Panów, autorstwa Jeremiego Przybory i Jerzego Wasowskiego, cieszą się nadal nieprzemijającym wzięciem. Wysublimowany standard oferowanego humoru przemawia do ludzi wykształconych, choć nie tylko – sprawia radość każdemu, bez względu na jego status społeczny i pozycję życiową.

W latach 60.w porze emisji Kabaretu Starszych Panów pustoszały ulice – przed nielicznymi jeszcze telewizorami zbierały się całe rodziny, znajomi, sąsiedzi. Ze szczególną uwagą kolejne odcinki przyjmowane były na Podhalu, gdzie – jak zaświadczał Adam Hanuszkiewicz– cieszyły się wyjątkowym poważeniem wśród górali. Powtarzali oni, że tak dobrze wychowanych ludzi jak ci dwaj, to już "dzisiok ni mo". To zresztą Hanuszkiewicz zażądał od kolegium programowego telewizji, żeby pierwszy odcinek cyklu puścili jeszcze dwa razy, "a potem ludzie nie pozwolą wam tego zdjąć", co faktycznie nastąpiło.

[Embed]

Obok duetu protagonistów przed telewizyjnymi kamerami przewinęła się konstelacja najjaśniejszych gwiazd. Występowali między innymi: Irena Kwiatkowska, Barbara Krafftówna, Kalina Jędrusik, Wiesław Michnikowski, Mieczysław Czechowicz, Wiesław Gołas, Edward Dziewoński, Bronisław Pawlik, Bohdan Łazuka, Jarema Stępowski. Wizerunki, które stworzyli na rzecz Kabaretu Starszych Panów w niczym nie ustępują ich pozostałym kreacjom – teatralnym czy filmowym.

Każdy z programów potwierdzał literackie mistrzostwo Jeremiego Przybory ("Szuja! Naomamiał, natruł i nabujał!"; "wespół w zespół, by żądz moc móc zmóc!"; "O, Romeo, słowiczy sokole! O, tęsknoto niewieścich pokoleń!") i muzyczny kunszt Jerzego Wasowskiego. Obaj znakomicie się dopełniali w pisaniu wartościowych piosenek, stanowiących dziś – zasłużenie – klasykę gatunku.

Dudek

Kabaret Dudek, założony i kierowany przez Edwarda Dziewońskiego, zainaugurował działalność 13 stycznia 1965 roku premierą programu "Spotkajmy się na Nowym Świecie" (piosenka śpiewana przez zespół na zakończenie programu, była wcześniej w repertuarze Ludwika Sempolińskiego). Przedstawienia kabaretu odbywały się w kawiarni Nowy Świat przy ulicy Nowy Świat 61 w Warszawie.

W trakcie przedstawień nad sceną wisiał napis Upupa epops, który jest łacińską nazwą ptaka dudka. Jego stylizowaną sylwetkę tworzącą logo kabaretu zaprojektował Eryk Lipiński.

W ciągu 10 lat działalności kabaretu odbyło się około tysiąca przedstawień, na które złożyło się blisko 200 skeczy, monologów i piosenek kilkudziesięciu kompozytorów i autorów. Połowa tego dorobku wyszła spod piór dwóch autorów: Stanisława Tyma (który współpracę z Dudkiem rozpoczął jako jeden z bardziej wziętych autorów STS-u i kabaretu Owca Jerzego Dobrowolskiego) oraz Wojciecha Młynarskiego. Widzów dość często bawiły także numery autorstwa Andrzeja Bianusza i Andrzeja Waligórskiego.

Młynarski został zaproszony do współpracy przez Dziewońskiego pod koniec 1964 roku. Był już laureatem nagrody na opolskim festiwalu piosenki, ale, co podkreślał, jego talent mógł w pełni się rozwinąć dopiero w Dudku, gdzie nauczył się pisania dla konkretnych wykonawców. Andrzej Klim pisał w książce "Seks, sztuka i alkohol. Życie towarzyskie lat 60.":

Kiedy podczas pewnego powrotnego rejsu, po suto zakrapianym balu kapitańskim, Wojciech Młynarski i Wiesław Gołas wyszli, podtrzymując się, na śliski pokład, aby zobaczyć wejście statku [transatlantyku Batory] do portu w Gdyni, towarzyszyły im mewy spacerujące bezgłośnie po relingu. Gołas rzucił wtedy w żartach: "Dlaczego te mewy tak tupią?!". Dwa dni po powrocie do Warszawy gotowa była piosenka "Tupot białych mew" do słów Wojciecha Młynarskiego.

"Ballada o Dzikim Zachodzie" również zrodziła się na Batorym, kiedy to Młynarski i Tadeusz Suchocki, Dudkowy akompaniator i kompozytor, zaobserwowali zachowanie Gołasa i Jana Kobuszewskiego, przechadzających się po pokładzie w zakupionych za oceanem kowbojskich kapeluszach.

Grupę gwiazd najsilniej utożsamianych z kabaretem tworzyło pięcioro aktorów: Irena Kwiatkowska, Wiesław Michnikowski oraz wspomniani wcześniej – Dziewoński, Gołas i Kobuszewski. We wszystkich programach wzięli udział Kobuszewski i Dziewoński. Nadzieje związane z Bogumiłem Kobielą, który także rozpoczął współpracę z Dudkiem, przerwała jego przedwczesna śmierć.

Ten mistrz aktorstwa komediowego wystąpił między innymi w kwartecie Klementynki – parodii ówczesnej mody na damskie zespoły wokalno-taneczne (Filipinki, Alibabki). Wraz z pozostałymi (Kobuszewskim, Gołasem i Dziewońskim) Kobiela ubrany był w perukę z warkoczami, białą bluzkę i kraciastą spódniczkę. W finale numeru kładł się na fortepianie i majtał nogami, wywołując nieodmiennie paroksyzmy śmiechu widzów. 

Po zakończeniu działalności w 1975 roku kabaret sporadyczne skrzykiwał się na występy, np. dla potrzeb telewizji. W 1987 roku Dziewoński próbował reanimować działalność Dudka. Wejście do "tej samej rzeki", z obsadą uwzględniającą aktorów młodszej generacji, okazało się jednak zabiegiem artystycznie chybionym, więc dwa lata później nastąpiło definitywne zakończenie działalności kabaretu.

W większości wspomnień osób związanych z Dudkiem podkreślana jest wzajemna życzliwość i dobra współpraca wszystkich tam pracujących ludzi, niezależnie od pełnionych funkcji. Ponieważ wysiłek nad przygotowaniem poszczególnych programów był wspólny, grupa miała też wspólne poczucie sukcesu, bez wyróżniania kogokolwiek.

Sztandarowymi numerami były perfekcyjnie opracowane skecze: "Sęk" do tekstu przedwojennego szmoncesu Konrada Toma, o interesie do zrobienia ("To ja mam mu dawać zarobić na rżnięcie? To ja już wolę kupić ten tartak") – z Dziewońskim (Beniek Rapaport) i Michnikowskim (Kuba Goldberg) oraz "Ucz się, Jasiu" Tyma ("Wężykiem, wężykiem") – z Kobuszewskim, Gołasem i Bronisławem Pawlikiem. Z kolei z piosenek – "W Polskę idziemy" do tekstu Młynarskiego ("Trzaska koszula, tu szwabska kula, tu, popatrz, blizna"), z muzyką Jerzego Wasowskiego, w mistrzowskiej interpretacji Wiesław Gołasa. 

Owca

Kabaret Owca powstał w 1966 roku. Założył go Jerzy Dobrowolski, który był reżyserem oraz autorem większości tekstów Owcy. Występowali: Józef Nowak, Wojciech Pokora, Andrzej Stockinger, Jerzy Turek (Polska), Stanisław Tym i prowadzący Dobrowolski.

Owca miała tylko jeden program. Nieustannie aktualny szedł przy nadkompletach. Po trzech latach ówczesne władze zakazały więc jego grania. Kabaret Dobrowolskiego wykpiwał absurdy życia codziennego, piętnował niekompetencję, chamstwo, głupotę, prymitywizm i nowomowę rządzących, na równi z konformistycznymi postawami rządzonych.

Wspaniała była np. scena testu skojarzeniowego, który wyłaniał kandydatów na żurnalistę. Prowadzący rzucał hasło, na które pretendenci błyskawicznie reagowali oczekiwanymi określeniami.

Interesy? – Żywotne.

Masy? – Szerokie.

Zasady? – Niewzruszalne.

Grunt? – Twardy.

Odpór? – Zdecydowany.

Przyswojenie tych terminów pozwalało pisać, że "cały naród, stojąc na twardym gruncie niewzruszalnych zasad, dał zdecydowany odpór szerzącym się pomówieniom, godzącym w żywotne interesy szerokich mas". Z grona bezbłędnie odpowiadających wyłamywał się jedynie absolutnie niezdatny do pracy dziennikarskiej osobnik, głośno zastanawiający się nad faktem, że skoro są szerokie masy, to powinny być i wąskie.

Znakomita była też sekwencja zebrania. Po wysłuchaniu przemówienia szefa przyszła kolej na delegatów: "my z kolegami w terenie omawialiśmy już tę sprawę i mnie osobiście wydaje się, że teraz wymaga ona pogłębionej dyskusji, tak na gorąco, w codziennej praktyce". W podsumowaniu szef zaś wyraził zadowolenie, że "omówił z kolegami tę sprawę, która wymaga teraz pogłębionej dyskusji wśród kolegów w terenie, tak na gorąco, w codziennej praktyce". Kolejne spotkanie ustalono za miesiąc, "by omówić wyniki pogłębionej dyskusji wśród kolegów w terenie, tak na gorąco, w codziennej praktyce".

Kabaret Owca dawał dowody niezmiernie przenikliwego widzenia ówczesnej rzeczywistości. Nie przeszkodziło mu to bawić parodiami wierszy okolicznościowych, monologów, pieśni masowych i staropolskich, a nawet popisów tanecznych. Potrzebującym kabaret Owca wydawał zaświadczenie o inteligencji widza, które "uprawniało do uważania się za intelektualistę i częściowo zwalniało od pracy zawodowej". Ciekawe, na jaką ocenę zasłużyłby sobie widz widowiska tropiącego absurdy dzisiejszej rzeczywistości – tylko, skąd dziś wziąć równie bystrego obserwatora.

Elita

Tadeusz Drozda miał swój kabaret, a Jan Kaczmarek – swój. Podjęli próby połączenia się i w 1968 roku  wystartowali jako studencki Kabaret Politechniki Wrocławskiej Elita. Według Jana Kaczmarka powstanie nowego zespołu nastąpiło w chwili historycznego postawienia mu piwa przez Tadeusza Drozdę. Ruch studencki był wtedy bardzo żywy: turnieje poezji, zespoły jazzowe, giełdy piosenki, kabarety itd.

Kiedyś na każdym wydziale Politechniki był kabaret – wspominał Kaczmarek. – Na elektronice był kabaret, a na wydziale elektrycznym drugi. Ponieważ Politechnika chciała wystawić swój kabaret na Famę, zaczęła zbierać ludzi rozproszonych po swoich kabaretach i w efekcie Tadek Drozda, Jurek Skoczylas i ja byliśmy pierwsi w kabarecie. Potem doszlusował Roman Gerczak, który odszedł do piosenki kołobrzeskiej. Następni byli Leszek Niedzielski, Włodek Plaskota, Andrzej Waligórski i Staszek Szelc.

Pierwsze sukcesy Elita odnosiła na studenckim festiwalu artystycznym Fama w Świnoujściu, ale prawdziwym przełomem był występ kabaretu w Opolu w 1971 roku, gdzie Elita zdobyła nagrodę Radiokomitetu.

Janek bardzo nie lubił występować – Tadeusz Drozda wspominał, jak Kaczmarek usiłował uciec z koncertu Famy. – Chciał być normalnym, porządnym inżynierem, ale ja mu na to nie pozwoliłem. Stosowałem szantaż, uciekałem się do kłamstw i różnych wrednych podstępów. Historia mnie jednak rozgrzeszyła.

Po pierwszych laurach zespołu red. Andrzej Waligórski wykorzystał Elitę w radiowym Studiu 202. Pierwszego kwietnia (!) 1974 roku przyjął na etat do radia Kaczmarka i kolejno wszystkich pozostałych – oprócz Drozdy, który przeniósł się do Warszawy. Studio 202 wchłonęło Elitę, a Elita wchłonęła Studio 202. Skład personalny różnił się tylko o osobę Młodej Lekarki, czyli Ewy Szumańskiej, która była tylko w radio. Parokrotnie próbowano ich rozwiązać i powyrzucać z pracy, jednak Waligórski, dopóki żył , był opoką, o którą się rozbijały wszystkie intrygi i podchody skierowane przeciwko artystom Studia 202.

Kabaretowi Elita udało się zachować rzadką umiejętność harmonijnej współpracy. Wspólnie obchodzili uroczystości rodzinne. Jerzy Skoczylas nigdy nie zapomni dystyngowanego kelnera z wrocławskiego lokalu związków twórczych, który, przy okazji jego wesela, oznajmił mu dyskretnie: "Odnoszę wrażenie, że pan Plaskota rzuca tortem".

Zespół często pojawia się na festiwalowych estradach i w telewizji, zawsze zjednując sobie przychylność dosłownie całej widowni. Ludzie doceniają artystów Elity za błyskotliwy dowcip i autentyczność.

Salon Niezależnych

Już z racji nazwy, grupa złożona z trzech wykonawców: Jacka Kleyffa, Janusza Weissa i Michała Tarkowskiego, budziła wzmożoną czujność PRL-owskich władz, nie tolerujących żadnych odstępstw od jedynie słusznej linii, nakreślonej przez jej partyjnych eksponentów. Tymczasem kabaret zafundował sobie miano, którego oba człony budziły niepokój. Bo niby skąd te tendencje do elitarności (Salon) i czego można spodziewać się po (Niezależnych) osobnikach, tak jawnie deklarujących swoją niechęć do jakiejkolwiek subordynacji?

Polityka, mniej lub bardziej brutalnie wdzierająca się w życie każdego z obywateli PRL, od samego początku artystycznej działalności Kleyffa, Tarkowskiego i Weissa zaznaczała się w ich dorobku. Dość powiedzieć, że ich pierwszy wspólny występ jako Salonu Niezależnych miał miejsce12 grudnia 1970 roku – w przeddzień Gomułkowskich podwyżek –  w studenckim klubie U Alego w Bydgoszczy.

Na występy dwóch studentów architektury (Kleyff, Tarkowski) i jednego z polonistyki (Janusz Weiss) do niewielkiej piwnicy architektów przy Koszykowej w Warszawie, jak i w całej Polsce, waliły tłumy. Od grudnia 1970 do czerwca 1976 roku – trudno o wymowniejszą zbieżność dat – była to jedna z niewielu oaz wolnego słowa.

Salon Niezależnych w swoich programach zdrowo naśmiewał się z peerelowskiej rzeczywistości. Z całym dobrodziejstwem młodzieńczej bezkompromisowości wykonawców serwowany przez nich humor piętnował i chłostał. Co mianowie? – kłamstwa propagandy, nowomowę, niekompetencję, prymitywizm i tępotę rządzących.

W scenkach i piosenkach artystów Salonu mało było publicystycznej doraźności, wyczuwało się natomiast ich filozoficzny podtekst. Teksty zmierzały ku uniwersalnym uogólnieniom, niekiedy zaskakując absurdalnymi pointami. W treściach wymowny staje się kontekst historyczny, jak na przykład w trzeźwej piosenkowej konstatacji, że każdy naród musi się uporać ze swoimi przemilczeniami.

Kabaret z jednej strony był wielokrotnym laureatem wielu festiwali (Fama – 1971, 1973, 1974; Festiwal Piosenki Studenckiej w Krakowie – 1972; Krajowy Festiwal Piosenki Polskiej w Opolu – Złota Szpilka w 1972), a z drugiej – dotkliwie szykanowany przez władze. Kres kabaretowi położyła, a jakże, cenzura, wraz ze Służbą Bezpieczeństwa. Do całkowitego zakazu występów Salonu w 1976 roku przyczynił się podpis Jacka Kleyffa pod Listem 59.

Po rozbiciu zespołu Jacek Kleyff założył z przyjaciółmi w podlubelskiej wsi Orkiestrę Na Zdrowie (ONZ). Michał Tarkowski występował w filmach, w końcu zaczął je tworzyć. Janusz Weiss, po epizodzie z estradową konferansjerką, związał się ściślej z telewizją i radiem.

Tey

Jego początki datują się od połowy lat 60., kiedy to w Wyższej Szkole Wychowania Fizycznego w Poznaniu powstał studencki kabaret Klops – założony przez Zenona Laskowika, Krzysztofa Jaślara i Aleksandra Gołębiowskiego. W 1970 roku, dzięki poparciu dyrektora Estrady Poznańskiej, przekształcony został w kabaret zawodowy Tey (jego tajemnicza nazwa w poznańskim dialekcie znaczy po prostu: Ty). Pierwszy występ Teya odbył się 17 września (!) 1971 roku w sali przy ul. Masztalerskiej w Poznaniu. Po kilku przeprowadzkach kabaret  znalazł ostatecznie siedzibę w kamienicy na rogu Starego Rynku i ul. Woźnej 44. Laskowik powtarzał, że "nie wie kim była ta woźna, a właściwie z kim była, że dano jej ulicę".

Sławę i prestiż zespołu ugruntowała Złota Szpilka, przyznana w 1973 roku oraz nagroda w turnieju kabaretów podczas Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu, w której Tey pokonał Salon Niezależnych, Pod Egidą i Elitę. Od tego czasu poznański zespół przestał mieć kłopoty z frekwencją. Odbywał liczne tournée po kraju i poza nim (potrafili dać siedem występów dziennie!), wkrótce też zainteresowała się nim telewizja.

Od pierwszych występów w telewizyjnych programach rozrywkowych lider kabaretu Zenon Laskowik zaproponował nową jakość niewymuszonego dowcipu, wypowiadanego jakby z marszu, z rzucanymi niby od niechcenia celnymi aluzjami. Początkowo Laskowik miał za partnerów Janusza Rewińskiego i Rudiego Schubertha. Jednak największą popularność i sławę ugruntował w duecie z Bohdanem Smoleniem, pozyskanym z krakowskiego kabaretu Pod Budą.

Ich występy były magnesem ściągającym publiczność na różnego rodzaju kabaretony i festiwalowe popisy. Zdaniem wielu widzów i znawców przedmiotu szczytowym osiągnięciem grupy był program "S tyłu sklepu" pokazany podczas opolskiego kabaretonu w 1980 roku. Telewizja go nie transmitowała, dopierona specjalne życzenie górników,  po kilku miesiącach, z okazji Barbórki, wyemitowano 70 minut. W finałowej scenie Zenon Laskowik jako reporter telewizji rozmawiał z Bohdanem Smoleniem, który wcielił się w  długoletnią pracownicę.


 – Dzień dobry, jesteśmy z telewizji! Już? Dzień dobry.

– Dobry!

– Czy może nam pani powiedzieć, na terenie jakiego zakładu się obecnie znajdujemy?

– Tego ni mogę powiedzieć, bo to jest tajemnica państwowa! Mogę tylko powiedzieć, że mam pięć złotych od bombki.

– Jak pani ma na imię?

– Pelagia! Jestem starszą pracownicą w tym zakładzie. Pracuję już tutaj ho-ho-ho-ho… a może i dłużyj. Mój mąż i dzieci też tu pracują, a ich zdjęcia są za zakładem.

– Przed zakładem.

– Za, bo się rozbudowujemy.

– Znaczy za starym.

– Stary też tam wisi. Z zakładem jesteśmy bardzo związani, szczególnie przez kasę zapomogową…
– Pani się uspokoi, to wszyscy tak mają, prawda. Pani Pelagio, czy pani jeszcze może…

– No pewno!...
– Czy pani jeszcze może nam powiedzieć, jakie bombki produkujecie?

– Panie, różne, różniste. Tu się robi tak: kuliste, w kształcie grzyba i cygara.

– Cały czas mowa o bombkach choinkowych.

– Też. A, a wie pan, jaki mamy asortyment? Od A do N…

– Cicho!

– To się wytnie…

Zdaniem Jaślara i Rewińskiego, autorstwo tekstów Teya było wypracowane zbiorowo, jednak Laskowik dbał o to, żeby scenariusze były podpisane jego nazwiskiem. Mawiał o Teyu, że to miała być "fabryka żartów i pieniędzy". Po stanie wojennym kabaret Tey prosperował jeszcze do 1988 roku, lecz nie udało mu się wrócić do dawnej, znakomitej formy.

Autor: Janusz R. Kowalczyk, styczeń 2018

W pierwszym dziesięcioleciu po przemianie ustrojowej, która przyniosła m.in. "nową tradycję" obchodzenia Walentynek, polscy twórcy muzyki rozrywkowej proponowali interesujące ujęcia relacji damsko-męskich. Przypominamy wybuchy namiętności, lęki przed rozstaniem, męczarnie zazdrości i marzenia o uczuciu totalnym z popularnych piosenek lat 90.

Zmęczeni mężczyźni

Przegląd zaczynamy od piosenki Chłopców z Placu Broni "O, Ela!" z roku 1990. Jest to monolog chłopaka, który przyłapał swoją dziewczynę Elę na piciu wina w bramie z innym mężczyzną, noszącym czarne lakierki i podobno trafiającym w dziesiątkę (na strzelnicy). Urażony zdradą podmiot liryczny grozi dziewczynie głosem Bogdana Łyszkiewicza, że da jej nauczkę za odrzucenie jego miłości, i zgodnie z tą zapowiedzią zgładza swojego rywala za pomocą kupionego na targu noża sprężynowego.

 Kolejni narratorzy przeżywający trudne emocje w związku ze swoją namiętnością postępowali mniej zdecydowanie (może z wyjątkiem lidera Ich troje, który w roku 1997 groził swojej ukochanej zachrypniętym głosem, że zazdrość tak go męczy, że dowiedzie swojej miłości, zabijając się).

W piosence "Spalam się" w 1991 roku Kazik wcielał się w ucznia, który podobnie jak koledzy jest zafascynowany nauczycielką angielskiego. Narrator ma nad nimi lekką przewagę, bo chociaż wszyscy wyobrażają sobie zbliżenie z niedostępną nauczycielką "w wannach i pod kołdrami", tylko on ma odwagę patrzeć wybrance prosto w oczy. Prawdopodobnie jednak przegrywa z angielskimi turystami, którym kobieta jakoby oddaje się za pieniądze, i wypowiedzenie tego zarzutu to wszystko, co czyni on dla odreagowania swojego cierpienia.

U Kazika "dziewczyny to tylko kłopoty" jeszcze bardziej w przypadku wygranej z rywalami; w piosence "Dziewczyny" (z tej samej płyty, co "Spalam się") pojawiają się następujące zagrożenia czyhające na partnera kobiety będącej powszechnym obiektem pożądania: zalanie butów piwem, pobicie pod blokiem, płacenie wygórowanych rachunków w restauracji i dewastacja samochodu. W "Baranku" z płyty Kultu "Tata Kazika" (1993) w tekście napisanym przez ojca Kazimierza Staszewskiego, Stanisława, narrator opowiada, jak "brudne świnie", "paranoicy" i "podli sadyści" z zazdrości opowiadają o jego dziewczynie, że oddaje się nałogom, spotyka się z innymi mężczyznami i "myje podłogi" na jachcie na Lazurowym Wybrzeżu. On zaś stara się widzieć ją sielsko i niewinnie jak Dziewczynę z "Dziadów cz. II", noszącą wianek i pasącą baranka.

To, jak męczące mogą być miłosne perturbacje, najpełniej wyraził wiersz Marcina Świetlickiego"Nieprzysiadalność" nagrany na pierwszej płycie Świetlików "Ogród koncentracyjny" z 1995 roku. Narrator, odwzorowując moment z biografii poety (jak potwierdził Świetlicki w rozmowie z Rafałem Księżykiem wydanej w 2017 roku przez Wydawnictwo Literackie), siedzi w knajpie, kiedy jest w trakcie rozstawania się z jedną partnerką i wiązania się z kolejną, pomiędzy jedną a drugą trudną rozmową. Odmawia więc pijanemu koledze (pierwowzór: Jerzy Pilch), który jeszcze nie wybiera się do domu i proponuje mu przysiąść się do dwóch kobiet dających zachęcające sygnały. Komunikat "nie mam ochoty" pojawia się w różnych wariantach polszczyzny, stając się kultowym, nie tylko pokoleniowym sformułowaniem.

Dwa lata później ceniona przez Świetlickiego Pidżama porno ambitnie starała się opisać stan emocjonalny skomplikowanego związku. "Stąpając po niepewnym gruncie", Kasia Nosowskaśpiewała tekst Krzysztofa Grabowskiego: "Choć kto inny śpi przy tobie, nie ty mnie rano budzisz". Niestety ta ciekawa interpretacyjnie sytuacja została skwitowana banalnym opisem: 

Gdy wybucha w nas permanentne siódme niebo
Już nie panuję nad zmysłami
Moje oczy są oczami wariata
Kiedy spotykają się z twoimi oczami

Przekaz ten jest podobny do czołowej piosenki boysbandu Just 5 "Kolorowe sny" też z roku 1997, w którym wykonawcy zebrani na drodze castingu, stylizowani na grupę Take That, śpiewali: "Kolorowe sny, kiedy ja dotykam ciebie / Zwariowany świat, kiedy w nas tańczy pragnienie".

Zaradne kobiety

O tym, że miłość łączy się z gwałtownymi i niejednoznacznymi stanami emocjonalnymi, śpiewały też kobiety, zamiast bezradności i zmęczenia proponowały jednak bardziej pragmatyczne rozwiązania. Odważnych zawłaszczających fantazji związanych z zazdrością dotyczył tekst "Zazdrość" z albumu Fire z roku 1993: Katarzyna Nosowska jako wokalistka Heyśpiewała, że chciałaby zabić swojego wybranka lub pozbawić wzroku albo przynajmniej zamknąć w symbolicznej klatce, żeby nie miał kontaktu z innymi kobietami. Przed kobiecą siłą ostrzegał Varius Manx z Anitą Lipnicką w roku 1994 w tekście "Zanim zrozumiesz" (album "Emu"). Trzecioosobowy narrator ostrzega w niej mężczyznę, że będzie musiał powstrzymać porzuconą przez niego kobietę przed zrobieniem użytku z noża, ona zaś z całą pewnością nie przyjmie go z powrotem (nawet jeśli kupi czerwone wino), za to niebawem znajdzie sobie następnego partnera.

W "Piosence księżycowej" z tego samego albumu narratorka jest przedstawiona w odwróconej, męskiej roli: tuż po zbliżeniu pociesza i usypia swojego płaczącego kochanka, który z jakichś powodów przestał jej ufać. Przyczyna ta nie jest wspomniana w tekście, za to w teledysku została zobrazowana przez przystojnego fotografa robiącego zmysłowe zdjęcia Anicie Lipnickiej, podczas gdy jej partner to leży na kawałku drewna ustawionym na środku hali, to przechadza się z ponurym wzrokiem. Narratorka przejawia też tradycyjnie męskie opiekuńcze cechy; zapowiada: "kiedyś znajdę dla nas dom z wielkim oknem na świat".

Równie przedsiębiorcza była Agnieszka Chylińska jako wokalistka O.N.A., kiedy w roku 1996 w piosence "Kiedy powiem sobie dość" jasno deklarowała, że sama zdecyduje, kiedy zakończy relację, a do tego będzie w stanie bez zbędnego żalu realistycznie uznać blaski i cienie kończącego się związku.

Motyw usypiania partnera kilka lat później podjęła Kayah, która w 1999 roku śpiewała wraz z Goranem Bregoviciem, że pod osłoną nocy ucieknie od swojego mężczyzny, bo czuje, że miłość do niego odbiera jej wolność ("Śpij, kochanie, śpij").

Mgliste ubóstwienia

Do łagodniejszych i mniej czytelnych rejestrów emocjonalnych można zaliczyć postawę narratora hitu Kobranocki (1990), mieszkańca Włocławka, który śpiewał do adresatki, z którą relacja z niewiadomych powodów nie doszła do skutku, że kocha ją "jak Irlandię". W "Pocisku miłości" w roku 1991 Muniek Staszczyk wraz z T.Love szczegółowo opisywał fizjologiczne objawy przypływu namiętności, ale zasugerował przy tym utratę kontaktu z rzeczywistością: "słowa i myśli wyskakują z orbit". "Kosmicznej nocy magiczna toń" najwyraźniej nie pozwoliła narratorowi powiedzieć nic precyzyjnego o okolicznościach, w których pojawiły się jego uczucia, ani o wybrance.

Obiekt uczuć udało się zarysować dokładniej rok wcześniej zespołowi Lady Pank: wykonując utwór "Zawsze tam, gdzie ty", Jan Borysewicz śpiewał, że znaczenie jego życia tkwi we wracaniu do ukochanej "każdą nocą złotą" i byciu zawsze tam, gdzie ona. W 1992 roku Robert Gawliński na pierwszej płycie Wilków zatytułowanej "Wilki" czynił z kobiety boginię, której odejście jest równoznaczne z apokalipsą i śmiercią (piosenka "Eli Lama Sabachtani").

Równie wysokie oczekiwania wobec kobiety, choć w dziedzinie miłości fizycznej, sformułował narrator piosenki Perfectu "Kołysanka dla nieznajomej" w roku 1994. Namawiał adresatkę do całkowitego przejęcia inicjatywy i poświęcenia się spotkaniu z nim; na rzecz spontanicznego zbliżenia powinna porzucić "świat zabawek mechanicznych" i inne rozrywki popkultury lat 90. (tzn. nie słuchać horoskopów przez telefon ani nie czytać prasy). Miałoby to wyglądać tak, że przyszłaby do niego boso, w progu powiedziała, że go pragnie, i bez pytania czy taki układ ma sens, wsłuchała się w swoje ciało – dzięki temu, obiecywał narrator głosem Grzegorza Markowskiego, pojęłaby, po co żyje. Do tego pod wpływem emocjonalnego poruszenia miałaby płakać i śmiać się "jak księżyc w oknie". Idąc tym tropem, w roku 1996 również Andrzej Piaseczny przerzucił na partnerkę odpowiedzialność za dalsze losy relacji, prosząc ją: "zostań, bo jak nikt przynosisz mi powietrze", w piosence "Imię deszczu".

Rok później Artur Rojek z Myslovitz w "Scenariuszu dla moich sąsiadów" uzależniał swoje plany artystyczne od powrotu dziewczyny – twierdził, że dopiero wtedy będzie mógł skończyć scenariusz do filmu, który miałby wyleczyć "chore sąsiadów sny". Warto nadmienić, że w tej piosence z albumu "Z rozmyślań przy śniadaniu" pojawia się chyba najbardziej tajemnicza figura stylistyczna od roku 1988, kiedy to Formacja nieżywych schabuff piosenką o refrenie "Chciałabym" zadała nam trudną do rozwiązania zagadkę, co może robić krogulec z teczką w sytuacji łóżkowej. Do narratora "Scenariusza..." jedzącego kanapkę przylatuje bowiem z nieba "wielki przyjaciel", który okazuje się "chorym człowiekiem".

Ciekawe, że w tym samym roku Paweł Kukiz wraz z zespołem Piersi proponował wybrance, na tym tle, zadziwiająco prosty układ: jego adresatka miałaby go całować ("Całuj mnie") w zamian za dobra materialne pozyskane w czasie emigracji do Stanów. Najprawdopodobniej jednak Kukiz jedynie reanimował sentymentalnie wzorce poprzedniej epoki – w roku 1997 dary z Ameryki raczej nie mogły być wystarczającym argumentem dla mieszkanki kraju mającego swobodny dostęp do wszelakich towarów na wolnym rynku.

Jak na filmie

Druga połowa lat 90. przyniosła polskie wersje zachodnich gatunków rozrywkowych. Na dużym ekranie pojawiły się filmy podejmujące konwencję romansu gangsterskiego, jak "Młode wilki" Jarosława Żamojdy (1996) czy "Sara" Macieja Ślesickiego (1997). W 1994 rozpoczęto emisję "Klanu" jako pierwszej rodzimej opery mydlanej po wcześniejszej popularności tasiemcowych seriali brazylijskich oraz amerykańskich "Dynastii" i "Mody na sukces". W 1999 roku widzowie obejrzeli pierwszy odcinek serialu "Na dobre i na złe", będącego polską odpowiedzią na "Ostry dyżur". Polska transkrypcja tych wzorców – aspiracyjnych wizerunków stylu życia zasobnej klasy średniej oraz miłości zaradnego bad boya i niewinnej dziewczyny – mogła pociągnąć za sobą powroty wokalistek do tradycyjnych ról ładnych kobiet uzależniających  swoje szczęście od zachowania mężczyzny.

W roku 1995 na debiutanckim albumie studyjnym "Dotyk" Edyta Górniak zapewniała nas, że to nie ona była Ewą, czyli jeszcze nie zgrzeszyła, i jak czysta kartka czeka na przeżycie wielkiej miłości; słowami Jacka Cygana deklarowała swój cel: "Jestem po to, by kochać cię". W tym samym roku Kasia Kowalska promowała swoją drugą płytę "Koncert inaczej" za pomocą piosenki "A to, co mam", gdzie przyznawała się do bezkrytycznej fascynacji mężczyzną, gotowości do poddania się jego decyzjom i ogromnego lęku przed odrzuceniem. W roku 1997, śpiewając "Im więcej ciebie, tym mniej", narratorka Natalii Kukulskiej zwierzała się, że na randkach z wyprzedzeniem przeżywa tęsknotę za kochankiem i obawę przed jego odejściem.

W konwencji disco polo Shazza w piosence "Bierz, co chcesz" (album Egipskie noce z 1995 roku) wyrażała chęć oddania się mężczyźnie znacznie bardziej przedsiębiorczo, przekazując jasno wybrankowi tytułowy komunikat. Jej deklarację potwierdzał teledysk, w którym wokalistka jako sprzedawczyni w piekarni, po zaoferowaniu klientowi pieczywa, dawała mu również swoją dłoń i porzucała dla niego stanowisko pracy.

Bardzo podobnie Justyna Steczkowska jako "Dziewczyna szamana", w tekście napisanym przez Grzegorza Ciechowskiego, ujawniała gotowość do inicjacji seksualnej i sugerowała, że to doświadczenie może jej dać nowe życie. I już bez metafor odwołujących się do magii Edyta Bartosiewicz wprost komunikowała, że bez związku z mężczyzną życia nie ma. W piosence "Ostatni" z płyty Szok'n'Show z 1997 roku perspektywa rozstania jest pokazana jako nicość, zniknięcie obojga partnerów oraz rozstąpienie się ziemi.

 Tego rodzaju wyznania wyraźnie kontrastowały z omówionymi wcześniej deklaracjami kobiet, które postanawiały nie przejmować się zanadto rozstaniem albo po swojemu ułożyć relację z mężczyzną. Powstawał też niepokojący brak symetrii, w którym kobiece marzenia o bezpiecznym oddaniu się stykały się z męskimi narracjami o bezradności, braku inicjatywy i zamroczeniu namiętnością.

W kolejnej dekadzie bynajmniej nie zniknęły deklaracje mężczyzn uzależniających sens życia od powierzenia się kobiecie. Lady Pank śpiewał np. w 2004 roku "Wszystko byłoby inne / gdybyś tu była, ja wiem. / Nie tak trudne i dziwne / gdybyś tu była, ja wiem" a w 2008 Piotr Kupicha z zespołem Feel odwoływał się do figury Beatrycze, dając się prowadzić kobiecie mającej "anioła głos".

Autorki: Joanna Stryjczyk (tekst), Olga Wróbel (ilustracje), luty 2018

Miłość ma tyle odmian, ilu ludzi na tym najlepszym ze światów. Żadna inna dziedzina życia nie wpływa równie mocno na kształtowanie się indywidualności. Nie ma dwóch identycznych relacji miłosnych, co staramy się oddać w tym wyborze sentencji polskich autorów.

Dzielą się one na dwie zasadnicze grupy. W pierwszej można wyodrębnić nadzieje i pełne optymizmu oczekiwania (Kamieńska, Konopnicka, Przerwa-Tetmajer, Tischner). Drugą grupę stanowią rady i wynurzenia osób doświadczonych – niekoniecznie pozytywnie – konsekwencjami zbytniego zawierzenia miłości (Dąbrowska, Nałkowska, Dołęga-Mostowicz, Dygat). 

Najczęściej jednak oba te podejścia – zarówno idealistyczne, jak i racjonalne – najściślej się ze sobą wiążą, potwierdzając paradoks naszej niezłomnej woli istnienia. Co raczej trudno sobie wyobrazić bez kochania. 

Miłość idealistów

Umrzeć przyjdzie, gdy się kochało wielkie sprawy głupią miłością.
Krzysztof Kamil Baczyński

Gwiazdy – to mało, morze – to mało, jeżeli miłość jest przy mnie.
Władysław Broniewski

Gdy miłość zagnieździ się w sercu człowieka, staje się on jak dziecko, które nic nie rozumie.
Joseph Conrad

Prędko zniknie każda trwoga, gdy w miłości wzrok utonie.
Aleksander Fredro

Miłość jest pożądaniem piękności.
Łukasz Górnicki

Miłość to nie jest towar, który się mierzy łokciem i wagą. To jest dar, który się ofiarowuje nie pytając czy jest komuś potrzebny i nie żądając zwrotu.
Halina Górska

Każda miłość, jeśli jest prawdziwa, powinna niszczyć poprzednią, porażać całego człowieka, tyranizować i żądać wyłączności.
Zbigniew Herbert

Człowiek szuka miłości, bo w głębi serca wie, że tylko miłość może uczynić go szczęśliwym.
Jan Paweł II

Miłość zmienia oblicze świata, a świat zorganizowany przez miłość zmienia nas samych.
Anna Kamieńska

Tylko miłość jest siłą, co złagodzić może ból świata.
Maria Konopnicka

Miłość – dwie dusze w jednym zjednoczonym ciele, a przyjaźń – jedna dusza w dwóch ciałach… Zaiste!
Tadeusz Kotarbiński

Miłość jest darem nieba, nadużyta – piekłem.
Zygmunt Krasiński

Miłość jest nieśmiertelna, to tylko życie trwa zbyt krótko.
Jacek Kuroń

Pytasz, co w moim życiu z wszystkich rzeczą główną, powiem ci: śmierć i miłość – obydwie zarówno.
Jan Lechoń

Leżysz zabity i jam też zabity, ty – strzałą śmierci, ja – strzałą miłości.
Jan Andrzej Morsztyn

Miłość to jakby zatrzymanie czasu, wstrzymanie wskazówek zegara.
Stefan Napierski

Cóż wiesz o pięknem?… Kształtem jest miłości.
Cyprian Kamil Norwid

Miłość odkupuje i oczyszcza brzydkie i ciemne strony tego świata, miłość zbawia narody, uszlachetnia jednostki, tworzy bohaterów, podnosi prostaków, uszczęśliwia niewiastę. Ale… żeby umieć kochać trzeba umieć myśleć.
Eliza Orzeszkowa

Tylko taka miłość ma sens, która przedłuża młodość.
Kazimierz Poświat

Bywają wielkie zbrodnie na świecie, ale chyba największą jest zabić miłość.
Bolesław Prus

Kocham cię za to, że cię kochać muszę.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer

Miłość kpi sobie z rozsądku. I w tym jej urok i piękno.
Andrzej Sapkowski

Miłość jako nasionko leśne z wiatrem szybko leci, ale gdy drzewem w sercu wyrośnie, to chyba razem z sercem wyrwać ją można.
Henryk Sienkiewicz

Miłość i czynienie miłości to jedno. Bez czynienia miłości, miłości nie ma.
Edward Stachura

Gdyby mi ktoś powiedział, że głupim jest ten, kto kocha, potwierdzając to odpowiedziałbym, że głupszym jest ten, kto nie kocha.
Leszek Szeligowski

Miłość jest wtedy wielka, kiedy gra nie na jednej, ale na wszystkich strunach serca.
Aleksander Świętochowski

Przez dobroć zasługuje się na miłość.
Józef Tischner

Miłość między ludzi należy siać jak złote zboże, a kąkol nienawiści trzeba wyrywać i deptać nogami. Czcij człowieka – oto nauka.
Stefan Żeromski

Walka z miłością to walka niemal z życiem, bo miłość jest życia rodzeniem.
Stefan Żeromski

Miłość realistów

Miłość jest tyle warta, ile kosztuje.
Karol Bunsch

Gdy nas nie stać na miłość, stać nas zawsze na zazdrość.
Maria Dąbrowska

Są trzy rzeczy wieczne: wieczne pióro, wieczna miłość i wieczna ondulacja. Najtrwalsze z tego jest wieczne pióro.
Tadeusz Dołęga-Mostowicz

Kiedy się czuje pociąg fizyczny, nieczystą namiętność fizycznych kształtów, to nie jest miłość. Miłość jest pożądaniem czyjeś duszy.
Stanisław Dygat

Miłosna gorączka jak ospa – im wcześniej się odbędzie, tym lżejsza.
Aleksander Fredro

Wszak miłość jest cierpieniem, nie fraszką jałową.
Konstanty Ildefons Gałczyński

Miłość i nienawiść są dwoma obliczami tego samego.
Witold Gombrowicz

Miłość jest ślepa i dlatego obmacuje.
Manuela Gretkowska

Miłość jest jak węgiel: kiedy pali się – parzy, kiedy zgaśnie – plami.
Bolesław Szczęsny Herbaczewski

Szacunek i miłość są to kapitały, które koniecznie gdzieś umieścić należy. Więc się je daje komukolwiek na kredyt.
Karol Irzykowski

Miłość bez wzajemności zawsze jest najsilniejsza.
Stefan Kisielewski

Miłość niczego nie tłumaczy, choć wiele załatwia.
Stefan Kisielewski

Miłość to nieudolnie czy niestarannie wymalowana banalna sceneria i tylko chwilowe naświetlenie jej reflektorami ułudy sprawia, że ludzie obdarzeni smakiem mogą w niej zagustować.
Stefan Kisielewski

Ciężko, kto nie miłuje, ciężko, kto miłuje, najciężej, kto miłując łaski nie zyskuje.
Jan Kochanowski

Miłość jest jak eter. Może zabić, ale może też… ulotnić się.
Alfred Aleksander Konar

Podobno ci, którzy szaleją z miłości, byli już przedtem wariatami.
Alfred Aleksander Konar

A miłość? Jeszcze jeden nałóg młodości, ryzykowne gry, oszałamiające stany nieważkości.
Tadeusz Konwicki

Oczywiście miłość, jak każda choroba psychiczna, przebiega w różnym nasileniu, zależnie od charakteru i wydolności wewnętrznej pacjenta. Z podgorączkowego stanu zalotów i flirtu aż do ataków szału miłosnego.
Tadeusz Konwicki

Miłość jest poetycznym złudzeniem, które żeby długo zatrzymać, nie trzeba dotykać palcami jak bańki z mydła, bo zmienia się w kroplę brudnej wody.
Józef Ignacy Kraszewski

Ogień przyjaźni powolny, lecz trwały. Ogień miłości wielki, lecz krótki.
Ludwik Kropiński

Miłość to przypadkowe rozmieszczenie atomów.
Jalu Kurek

"Wracamy zawsze do naszej pierwszej miłości". Może. Ale w coraz to innych celach.
Stanisław Jerzy Lec

Pierwsze westchnienie miłości, to ostatnie westchnienie rozumu.
Kornel Makuszyński

Rzadko bywa ogień bez dymu, a rzadziej jeszcze miłość bez kłopotów.
Wincenty Ignacy Marewicz

Kto miłości nie zna, ten żyje szczęśliwy, i noc ma spokojną, i dzień nietęskliwy.
Adam Mickiewicz

Miłość poznaje się tylko po cierpieniu.
Zofia Nałkowska

Miłość: wyspa emocji otoczona morzem wydatków.
Leopold Nowak

Miłość to fizjologiczna psychoza. Całkowite zawężenie procesów poznawczych i intelektualnych. Zaburzenie świadomości. Rozszczepienie emocji i działania. Bywa nieuleczalna.
Barbara Rosiek

Miłość jest to ten okres, w którym nasz bliźni płci przeciwnej jest o nas tego samego zdania, co i my.
Magdalena Samozwaniec

Kochanie to niewola ciężka, bo przez nie człek wolny niewolnikiem się staje.
Henryk Sienkiewicz

Miłość bez zmysłów, to włócznia bez żelaza, to puchar bez wina.
Władysław Syrokomla

Miłość daje złudę szczęścia wtedy, jeśli jej nie analizujemy.
Leszek Szeligowski

Ja się nie ma, co się lubi, to się lubi, co się ma.
Konrad Tom

Jaka to oszczędność czasu zakochać się od pierwszego wejrzenia.
Julian Tuwim

Romans to marzenie człowieka samotnego, a samotność – marzenie człowieka, który ma romans.
Julian Tuwim

I nigdy nie wiadomo mówiąc o miłości, czy pierwsza jest ostatnią czy ostatnia pierwszą.
Jan Twardowski

Miłość, której nie widać, nie zasłania sobą.
Jan Twardowski

Nie kochać nigdy… – ale to i żyć nie warto! Kochać… – to jest męczyć się przez całe życie.
Maria Wirtemberska

Miłość z musu – to mniej więcej to samo co pokój z "pozycji siły". Trwałość obu – jednakowa.
Ignacy Włodek

Nic tak nie wzrusza mężczyzny, jak łzy kobiety, którą kochać zaczyna, i nic tak drażni go tak, jak łzy kobiety, którą kochać przestaje.
Maryla Wolska

Miłość jest to śliczne pudełeczko, w którym schowany leży starannie zrobiony rachuneczek.
Jan Chryzostom Zachariasiewicz

Miłość jest tak rzadkim zjawiskiem jak geniusz.
Emil Zegadłowicz

Jest miłość kochanie, jest miłość namiętność, jest miłość fantazja. Pierwsza tłumaczy się w życiu świętością, druga nieszczęściem, trzecia grzechem.
Narcyza Żmichowska

Miłość dojrzała

Miłość? – Jak wszystko, tak i to wymaga pracy – zwyczajnej, codziennej. Nawet miłości nie można puszczać bez steru, na wiatr. Nic nie jest tak omylne, jak tak zwane "nieomylne instynkty".
Andrzej Bobkowski

Miłość jest dumna i bez dumy nie może się rozwinąć. Miłość bez dumy jest chora i upokarzająca.
Stanisław Brzozowski

Biada człowiekowi, którego serce nie nauczyło się za młodu ufać, kochać – i pokładać w życiu nadzieję.
Joseph Conrad

Każda miłość musi się rodzić z autoafirmacji, być nam pomocną w urzeczywistnianiu nas samych.
Henryk Elzenberg

Warunek trwania miłości: mieć jakiś inny obiekt ukochania niż samych siebie.
Ludwik Hirszfeld

Kocha się tak samo przez wady i nieszczęścia i może nawet głębiej, a najgłębiej kocha się przez ból.
Wiesław Myśliwski

Miłość to najpiękniejszy i najważniejszy rodzaj ciekawości.
Janusz Leon Wiśniewski

Kochać – to ukochać tę drugą istotę z całym bólem, jaki nam sprawiać mogą jej wady, jej występki, kochać przez łzy, przez ból, przez cierpienie.
Gabriela Zapolska

Miłość jest pewną próbą rzetelnej wartości człowieka.
Narcyza Żmichowska

Małżeństwo

Lekkomyślne żenienie się "z miłości" musi być chyba "występkiem": zamienia ono bowiem niejednokrotnie pożycie małżonków na dożywotni dom kary… bez poprawy.
Jan Ignacy Niecisław Baudouin de Courtenay

Mężczyzna żonaty albo zostaje wdowcem, albo człowiekiem nieszczęśliwym.
Zbigniew Becher

Małżeństwo jak kalectwo należy znosić cierpliwie.
Karol Bunsch

Małżeństwo – jak każda sztuka – nie może obejść się bez scen.
Jerzy Jurandot

Szalona miłość – to znieczulenie przed operacją małżeńską.
Lech Konopiński

Mąż: mężczyzna, który ma otwarty portfel i zamknięte usta.
Lucjan Kydryński

Małżeństwo jest instytucją. Więc czy nie za mało pracowników?
Stanisław Jerzy Lec

Miłość: spacer. Małżeństwo: forsowny marsz.
Wincenty Styś

Małżeństwo: bezgotówkowa wymiana usług.
Leszek Szaruga

Nierozwiązalność małżeństwa jest pomysłem dobrym, szkoda tylko, że nie daje się zastosować do ludzi.
Aleksander Świętochowski

Małżeństwo jest najlepszym sposobem dowiedzenia się, jakiego to rodzaju mężczyznę twoja żona pragnęła poślubić.
Antoni Uniechowski

Kobiety i mężczyźni o sobie nawzajem

Asceta odmawia wszystkiego sobie, ascetka – innym.
Zbigniew Becher

Żadnego mężczyzny tak sobie kobieta nie ceni jak tego, który kocha się w niej bez wzajemności. Kobieta może ścierpieć stratę kochanka, ale jej miłość własna nie pogodziłaby się nigdy z utratą mężczyzny wiernego, oddanego i zakochanego w niej bez wzajemności.
Stanisław Dygat

Brzydkie kobiety są jak trudni pisarze – kto raz w nich zagustuje, ten tylko pokocha.
Eugeniusz Fangrat

Tyś dla mnie wodą w lata skwarze. I rękawicą jesteś w zimie.
Konstanty Ildefons Gałczyński

Miłość wchodzi mężczyźnie przez oczy, a kobiecie przez uszy.
Ludwika Godlewska

Najtańszy sposób zdobycia kobiety – błyszczeć, najgłębszy – rozmarzyć.
Ludwik Hirszfeld

Kto kocha – ten czuć powinien i przeczuwać, a kto nie odgadnie serca kobiety – ten go nie wart.
Józef Ignacy Kraszewski

Tylko kobieta brzydka potrafi pokochać naprawdę, bo kocha mniej samą siebie.
Kornel Makuszyński

Bo z mężczyznami jest jak z bańkami mydlanymi: pierwsza jest zawsze nieudana, druga już lepsza, a dopiero ta trzecia naprawdę piękna i kolorowa.
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska

Kobieta, dla której byłeś dobry, która kocha, nie zapomni twej dobroci, nie sprofanuje swego kochania.
Maria Rodziewiczówna

Dumy kobiecej nie można kupić za pieniądze.
Lilian Seymour-Tułasiewicz

Kobieta istnieje po to, aby ją kochać, mężczyzna zaś, aby ponosił ciężary tego kochania.
Leszek Szeligowski

Kobieta powinna być interesująca tylko erotycznie, ściślej: seksualnie. Inne jej zalety mężczyzna sam już sobie dorobi.
Julian Tuwim

Mężczyzna pozostaje zazwyczaj bardzo długo pod wrażeniem, jakie zrobił na kobiecie.
Julian Tuwim

Nie trzeba oddać się mężczyźnie, by zdradzić… można zdradzić kogoś duchowo i nieraz ta właśnie duchowa zdrada jest stokroć gorsza, stokroć niebezpieczniejsza niż fizyczna.
Ewa Wachnowska

Istota, którą kocha się w pierwszych latach męskiej dojrzałości, nie jest osobą – jest wcieleniem pragnień.
Józef Weyssenhoff

Dom wypełnia nie żona, a kobieta.
Gabriela Zapolska

Kobieta nie starzeje się dopóty, dopóki jest pożądana.
Gabriela Zapolska

Kochać to – szczęście. Być kochaną – to wielkość kobiety.
Narcyza Żmichowska

Bibliografia

Antologie:

• "Aforystyka dwudziestolecia (1918–1939)", wybór, wstęp i posłowie Ludwik Bohdan Grzeniewski, Warszawa 1976
• Bracia Rojek [Marian Eile], "Myśli ludzi wielkich, średnich oraz psa Fafika", Warszawa 2008
• Henryk Markiewicz, "Cytaty mądre i zabawne", Kraków 2002
• Danuta i Włodzimierz Masłowscy, "Aforyzmy polskie", Kęty 2001
• "O miłości – sentencje i zmyślenia", wybór i opracowanie Roman Szymański, Warszawa 1980
• "Tuziny aforyzmów", wybór, wstęp i opracowanie Marian Dobrosielski, Warszawa 1987
• "Wielka księga myśli polskiej. Aforyzmy, przysłowia, sentencje", wybór i opracowanie Danuta i Włodzimierz Masłowscy, Warszawa 2005
• "Współczesna aforystyka polska. Antologia 1945–1984", wybór i wstęp Joachim Glensk, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1986
• "Żądło i miód mądrości. Antologia aforyzmu polskiego", wybór i posłowie Kazimierz Orzechowski, Wrocław 1977

Wybory autorów:

• Stanisław Brzozowski, "Aforyzmy", wybór i wstęp Andrzej Mencwel, Warszawa 1979
• Maria Dąbrowska, "Aforyzmy", wybór Aleksander Bogdański, wstęp Tadeusz Drewnowski, Warszawa 1989
• Karol Irzykowski, "Aforyzmy", wstęp i wybór Stefan Lichański, Warszawa 1975
• Karol Irzykowski, "Myśli", wybór i przedmowa Ludwik Bohdan Grzeniewski, Warszawa 1974
• Lech Konopiński, "Myśli. Gedanken", przekład na język niemiecki Waldemar Andrzej Zamlewski, Poznań 2006
• Tadeusz Kotarbiński, "Aforyzmy i myśli", wybór Janina Kotarbińska i Zdzisław Libera, wstęp Zdzisław Libera, Warszawa 1986
• Stanisław Jerzy Lec, "Myśli nieuczesane wszystkie", Warszawa 2006
• Kazimierz Przerwa-Tetmajer, "Aforyzmy", Kraków 1918
• Leszek Szaruga, "Kanibale lubią ludzi. Aforyzmy", Szczecin, Bezrzecze 2012
• Aleksander Świętochowski, "Aforyzmy", wybór i wstęp Maria Brykalska, Warszawa 1979
   

Autor: Janusz R. Kowalczyk, luty 2018

Czy odśnieżanie przydomowej ścieżki może być wyrazem najczystszej miłości? Jak wygląda miłosne życie po śmierci i jak uniknąć odpowiedzi na pytanie "kochasz, czy nie kochasz?"? Polska poezja miłosna przynosi odpowiedź na te i inne pytania.

Wycieczkę po nieoczywistych rejestrach poezji miłosnej zaczynamy od artysty, którego w takim zestawieniu zwyczajnie nie mogło zabraknąć – Marcina Świetlickiego. Ironisty i obrazoburcy, romantyka, mizogina, wrażliwca i prowokatora. Autora wierszy sentymentalnych i… tych nieco mniej.  

Marcin Świetlicki - Marnowanie

Świetlicki opublikował ten wiersz w 2001 roku w tomie "czynny do odwołania". Dekadę później, w wywiadzie udzielonym Juliuszowi Ćwieluchowi z "Polityki" mówił:

Kryzys wieku średniego miałem dziesięć lat temu i teraz już go tylko wspominam. Rozstałem się z kobietą, wyprowadziłem się z domu. Ekscesy jakieś były. Ogólnie trudny byłem bardzo. W dół leciałem. A potem jakoś się z tego wydobyłem. […] Ja niby jestem bezrobotny, niby jestem na marginesie, ale w sumie świetnie funkcjonuję. Z niezłą kobietą się związałem. Jest mądra i dobra.

Jej poświęcił jeden ze swych najbardziej bezpretensjonalnych wierszy miłosnych, nagranych w 2013 roku na płycie "Sromota".

Marcin Świetlicki – "O."

Ironia jako sposób ucieczki przed romantycznym banałem sprawdza się w poezji od dawna. Przypomnijmy choćby jeden z najbardziej urokliwych miłosnych wierszy napisanych po polsku – "Wyjaśnienie II"Zuzanny Ginczanki, znakomitej poetki okresu międzywojennego nazywanej przez sobie współczesnych "Tuwimem w spódnicy".

Zuzanna Ginczanka, "Wyjaśnienie II"

"Pisanie o miłości jest niebezpieczne, bo jest szansa, że popadniemy w banał albo sentymentalizm. Dlatego miłość jako temat zanika" - mówiła Ewa Lipska w wywiadzie dla radiowej Dwójki w rozmowie towarzyszącej wydaniu tomiku "Miłość, droga pani Schubert".

A jednak u Lipskiej miłość jako temat powraca w coraz to nowych poetyckich opowieściach. Łączy się w nich nostalgia i humor, a głębokie emocjonalne doświadczenia zostają opisane za pomocą celowo trywialnej metafory.  Jak choćby w tym wierszu.

Ewa Lipska "Wyznanie mężczyzny od którego kobieta odchodzi jak lato i powraca jak lato"

"Klasycyzm w poezji to zapewne nic innego, jak próba opanowania swych uczuć i wypowiedzenia ich w formie możliwie zdyscyplinowanej i odwołującej się do istniejących w teraźniejszości form minionych."– pisał w swoim manifeście Jarosław Marek Rymkiewicz. W swej twórczości nieczęsto zapuszczał się w rejony poezji miłosnej, a kiedy już pisał o miłości, robił to na własnych zasadach. Dowodem na to, jak odważna była jego miłosna poezja, niech będzie "Sentymentalny wierszyk października", wiersz o miłości i śmierci  przypominający poezję baroku i… makabreskę godną Tima Burtona.

Jarosław Marek Rymkiewicz "Sentymentalny wierszyk października"

"W pewnym wieku nasze piękno nosimy już tylko wewnątrz siebie i że uzewnętrznia się ono dopiero wtedy, kiedy je w nas poruszy miłość"– mówiła Urszula Kozioł w jednym z wywiadów. Sama pisała o niej wiele razy – najwięcej w wydanym w 2014 roku tomie "Klangor" dedykowanym jej zmarłemu mężowi, Feliksowi Przybylakowi. W jednym ze swych wcześniejszych wierszy pisała: 

Urszula Kozioł, "Jesteś za blisko"

Czytany po latach wiesz Urszuli Kozioł jawi się jako rozmowa z innym poetyckim utworem opowiadającym o bliskości, która nie pozwala widzieć człowieka w całej jego złożoności – "Bliskością niewidomą"Jerzego Ficowskiego. 

Jerzy Ficowski, "Bliskość niewidoma"

Gdyby ktoś zechciał wskazać polskiego artystę, który w swojej twórczości mówił o miłości najczęściej i najpiękniej, Agnieszka Osiecka byłaby z pewnością w czołówce jego klasyfikacji. Nie mogłoby być inaczej, skoro mowa o autorce ponad dwóch tysięcy piosenek, wierszy i utworów scenicznych. O tym, jak życiowe doświadczenia Osieckiej splatały się w jedno z jej poezją, przekonuje lektura korespondencji "Agnieszki Osieckiej i Jeremiego Przybory listy na wyczerpanym papierze" wydanej w 2017 roku, a ukazującej niezwykłą relację między dwojgiem ludzi, którzy spotkali się w nie do końca właściwym czasie.  

Agnieszka Osiecka "Kiedy mnie już nie będzie"

"Syneczku mój kochany, przyjacielu jedyny - czwarty dzień mija, odkąd wyjechałeś do Surabai i oczywiście nie mogłem mieć jeszcze żadnych wiadomości od Ciebie i nawet nie wiem, jaki będzie Twój najbliższy port – ale już mi Ciebie tak brakuje, tak się oglądam wszędzie za Tobą"– tak brzmiał pierwszy z pośmiertnych listów napisanych przez Jarosława Iwaszkiewicza do Jerzego Błeszyńskiego. Poznali się przypadkiem w 1953 roku, a ich miłość trwała sześć lat- do przedwczesnej śmierci Błeszyńskiego. Wielka namiętność, miłość i doświadczenie straty naznaczyły całą twórczość Iwaszkiewicza – o Jerzym pisał w "Kochankach z Marony", dla niego stworzył m.in. "Wesele pana Balzaka". O swojej miłości pisał także w wierszach.  

Jarosław Iwaszkiewicz, "Upokarza mnie miłość"

Jedną z najbardziej niezwykłych poetyckich opowieści o miłości napisanych po polsku jest poetycki tomik Anny Janko"Świetlisty cudzoziemiec" z 2001 roku. W trzydziestu wierszach Janko opowiada historię miłości – od jej narodzin po pozorny kres.

Przedstawiając postać poetki, Piotr Matywiecki pisał o tym tomiku w Culture.pl, że oto "cały świat tej poezji - bogaty w realia codzienności i nie odwracający się od szorstkiej materii życia - zamieniony jest w strumień miłosnej emocji". I choć dopiero czytane razem wiersze Janko składają się w spójną, przemyślaną opowieść, my przypomnimy jeden  z wierszy.

Anna Janko, "Piosenka bez słów"

O niełatwych narodzinach miłości i roli przypadku w tym tajemnym procesie opowiadał też Tomasz Różycki, jeden z najwybitniejszych polskich poetów średniego pokolenia. W tomie "Litery", fascynująco niejednoznacznym poetyckim dialogu z bliskimi ludźmi, sobą samym i Bogiem, Różycki zawarł między innymi historię pewnego banknotu.

Tomasz Różycki, "Wszelka liczba"

Zagubiony banknot, który u Różyckiego staje się symbolem utraconej (?) szansy na miłość, przypomina inny wiersz o rekwizytach świadkujących narodzinom uczuć. Mowa o wierszu Wisławy Szymborskiej "Miłość od pierwszego wejrzenia", jednym z najpiękniejszych miłosnych utworów Noblistki będącym świadectwem niezwykłego uczucia łączącego ją z Kornelem Filipowiczem.

Wisława Szymborska, "Miłość od pierwszego wejrzenia"

Stanisław Barańczak, "Blues przy odgarnianiu śniegu ze ścieżki przed domem"

"Miłość" Karpowicza może rozczarować jako powieść. Jest natomiast ważnym dokumentem naszych czasów, jeżeli przeczyta się ją jako tekst autobiograficzny.

Do takiej lektury upoważniają fragmenty osobiste, w których Karpowicz opowiada o swoim dawnym życiu: powierzchownym emocjonalnie, opartym na udawaniu i zastępczym kreowaniu sztucznych uczuć. Jak pisał Przemysław Czapliński w "Dwutygodniku":

Po raz pierwszy w swojej twórczości Karpowicz stworzył powieść, która nie zabrania czytelnikowi łączyć tekstu z autorem. Nie jest to – wyraźnie chciałbym rzecz podkreślić – ani rozwiązanie jedyne, ani skuteczne. Ale nosi znamię wyraźnej decyzji pisarza, który złożył publiczne wyznanie, osadzając je w fikcyjnych kontekstach.

Autor przyznaje, że do wysiłku uzgadniania doświadczenia i sposobu życia skłoniła go choroba, wprost uzmysławiająca mu własną śmiertelność, oraz tytułowa miłość. Pojawienie się bliskiej osoby jest ratunkiem dla bohatera pogrążającego się w rozpaczy, na poły martwego psychicznie, a do tego skonfrontowanego brutalnie z perspektywą końca życia. Pojawia się też sugestia, że miłość to nie tylko relacja romantyczna, ale też postawa ukierunkowana na bezwarunkową akceptację prawdy.

Piękne kłamstwa

Refleksja nad zniszczeniem, do jakiego prowadzi konflikt z własnym wnętrzem, łączy wszystkie, na pierwszy rzut oka niespójne części z korpusu tej powieści. Pierwsza część "Piękno" to coś w rodzaju literackiej fantazji o relacjach w dworku Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów, Stawisku, tu nazwanego Stokrocią. Okazuje się, że przemilczenie podtrzymujące układ związków między ludźmi wprowadza zamieszanie, kto jest kim dla kogo, a nawet powoduje chorobowe objawy. Zostało to już stwierdzone w poprzedniej powieści autora, "Sońce": niewypowiedziane słowa nie przestają być słowami. W "Pięknie" role, granice i hierarchie są niejasne, kobiety, które nie są i nie mogą być kochane przez swoich mężów, cierpią: żona pisarza bierze leki na poprawę nastroju, żona jej gościa czuje się używana i odrzucona. Gospodyni tworzy z wiejskimi dziećmi sztukę, gdzie próbuje pokazać symbolicznie to, czego nie może powiedzieć głośno i zwykłymi słowami na co dzień. W trakcie seansu spirytystycznego wywołuje ducha zmarłego kochanka swojego męża, a zarazem brata mężczyzny goszczącego w dworku; przywołanie tego ducha każe bohaterom zmierzyć się z przeszłością i ich prawdziwymi emocjami. Jednak poza dość teatralnym wtargnięciem do pokoju zmarłego, odsłonięciem zasłon i znalezieniem podarunków przygotowanych przez mężczyznę przed śmiercią, bohaterowie nie robią wiele, aby zbliżyć się do siebie; oczyszczenie jest tylko pozorne.

Druga część to wspomniana już autobiograficzna spowiedź pisarza, stylistycznie podobna do "Mojej walki" Karla Ovego Knausgarda, 6-tomowego cyklu publikowanego przez wydawcę Karpowicza (Wydawnictwo Literackie) w latach 2015–2018. Karpowicz, w  ekshibicjonistycznym nurcie zapoczątkowanym przez słynnego Norwega, skupia się na opisach swojego ciała, które, jak się zwierza, przez większość życia starał się ignorować. Zawał i doświadczenia szpitalne zmuszają go do poświęcenia ciału więcej uwagi i troski, a ta integracja ma nieść nadzieję na lepszy i bardziej autentyczny kontakt ze sobą również poza leczeniem, w relacjach z ludźmi.

Część trzecia "Dobro" to dystopia przypominająca "Rok 1984" umieszczony w połowie XXI wieku: zwyczajni obywatele żyją w przezroczystych pomieszczeniach i podlegają różnym formom nadzoru, w tym bardzo surowym regułom moralnym, a na wolność i intymność mogą sobie pozwolić tylko elity polityczne. Bohaterka, Albertyna, nie jest, jak mogłaby wskazywać oczywista aluzja do Prousta, żeńską odpowiedniczką jakiegoś męskiego pierwowzoru, lecz córką mężczyzny wyleczonego przymusowo z "niewłaściwej" orientacji, niezwykle zdystansowanego i oschłego. Zakochuje się ona również w homoseksualiście, który udaje, że jest nią zainteresowany, żeby jako jej partner wydostać się z represyjnego systemu i uciec do Berlina. Tu pokazany jest łańcuszek: mężczyźni są ofiarami systemu, a kobiety są ofiarami męskich kłamstw. Taka sytuacja nie może mieć dobrego zakończenia.

Część czwarta to kontynuacja części drugiej: opowieść autora o przezwyciężaniu lęku przed bliskością oraz o tym, że miłość ratuje życie. Bohater przekonuje się, że coming out nie musi pociągać za sobą potępienia, dostaje sporo zrozumienia i współczucia. Ostatnia część, "Dobro", to alegoryczna baśń o wystylizowanej na niewinną przyjaźń relacji księcia i parobka, która mimo swojej łagodności zakłóca porządek ówczesnego świata; symbolem zaburzonej równowagi jest epidemia. Ostatni fragment to krótki, ale mocny powrót do współczesności i kolejny dowód "z życia", że udawanie jest mało obiecującą strategią w obliczu ludzkiej śmiertelności.

Cudze głosy

Czytelny jest zamiar przekroczenia długiej tradycji maskowania wątku homoseksualnego w literaturze, jakiemu zazwyczaj służyły rozbudowane metafory, alegorie, zamiany płci bohaterów czy przenoszenie dzisiejszych problemów w odległe miejsca i czasy. Niestety postulatowi obecnemu w treści nie odpowiadają przyjęte przez autora rozwiązania stylistyczne. Trzy części fikcjonalne, przeplecione dwiema autobiograficznymi, brzmią sztucznie i pretensjonalnie. Fragment Iwaszkiewiczowski jest anachroniczną stylizacją na język trudny do zlokalizowania w konkretnej epoce; autor prawdopodobnie chciał oddać klimat dwudziestolecia międzywojennego, ale narracja przypomina język ćwiczącej się w pisaniu XIX-wiecznej pensjonarki. Pojawiają się też idiosynkratyczne neologizmy nie zawsze mające swoje uzasadnienie, a bohaterowie raczej deklamują niż mówią. Stokroć kojarzy się z Nawłocią z "Przedwiośnia" i najprawdopodobniej ma symbolizować środowiskową hipokryzję, nie jest to jednak adekwatne, skoro historia jest bardziej o tym, jak bohaterowie samodzielnie niedopowiedzeniami tworzą sobie piekło, niż o obyczajowej presji środowiska. Podobnie wymyślnie opowiedziany jest fragment futurystyczny, liczba neologizmów być może ma oddawać nienaturalność świata, w którym muszą się odnaleźć bohaterowie, ale efekt jest taki, że ich problemy wydają się bardzo teoretyczne, jakby miały jedynie ilustrować tezę o tym, jak trudno być sobą. W tym kontekście nawet części autobiograficzne wydają się próbą autoprezentacji w jednej z bardziej już współczesnych konwencji konfesyjnych (wspomniany Knausgard).

Ten dialog z konwencjami wypowiadania się jest ważny jako świadectwo poszukiwań własnego języka na nazwanie doświadczenia trudnego do uznania z różnych powodów. Karpowicz dużo zarzuca światu zewnętrznemu, sugeruje, że to społeczeństwo, obyczajowość i polityka utrudniają samoakceptację i próbują regulować nieprzewidywalne nurty ludzkiej emocjonalności. Ale pojawia się też refleksja o autoalienacji nie zawsze mającej uzasadnienie w nastawieniu środowiska i ten wątek zdecydowanie zasługiwałby na głębszą eksplorację. Autor jest w drodze; w poprzedniej powieści, "Sońce", pokazał, że wypowiadanie i przyjmowanie prawdy biograficznej wiąże się z obawami i oporem. Upublicznienie "Miłości" zaczęło się dość niefortunnie: w listopadzie 2017 roku, jeszcze przed premierą, magazyn "Książki" ogłosił tę powieść jedną z 10 najlepszych książek mijającego roku, a jeszcze wcześniej, w roku 2015, przywoływana w książce relacja autora z kojarzonym dziennikarzem wyszła na jaw z inicjatywy osób trzecich w okoliczności przyznawania nagrody Nike. Nie jest łatwo opowiadać o specyfice swojej miłości, gdy zaczęli robić to inni: zarówno osoby z branży, jak i wiele wcześniejszych pokoleń pisarzy. Tym bardziej należy docenić tę próbę i czekać na kolejną historię opowiedzianą w pełni autonomicznym głosem.

2018/02/14

Tagi: współczesna literatura polskanowa proza polskanagrody literackie

Wideo Culture.pl

► Cicha i Spółka w "Jidyszlandzie"

► Jak stworzyć Wiedźmina 3?

► Sutari: słowiański soul na trzy głosy

► Anatomia Sceny - Paweł Dyllus o "Chce się żyć"

Recenzje

Książki

Albumy

Filmy

Komiksy